ठुला खाग तस्कर सवै जेल बाहिर

वि.स. २०५८ सालपछि चितवन राष्ट्रिय निकुंजमा भसक्कै गैंडा मारिए । गैंडाको खाग लैजाने उद्देश्यले त्यति बेला तस्करले पठाएका चोरी सिकारीले एकै वर्षमा ३७ वटासम्म गैंडा मारे । नेपालको संरक्षण इतिहासमा त्यो काल खण्ड तस्करहरुका लागि निकै फलिफाप रहयो । दुर्लभ वन्यजन्तु गैंडाको संख्या चितवन निकुंजमा ह्वात्तै घट्यो । वि.स.२०६२ साल भने तस्करहरुको लागि प्रतिकुल भयो । किन भने निकुंजले केही नामुद खाग तस्करहरु र तिनका समुहलाई नै समात्यो । तर संरक्षणकर्मीहरु फेरि चिन्तित र थप सकि्रय हुनु पर्ने बेला आएको छ । उ बेला समातिएका नामुद तस्करहरु अहिले सवै जेल बाहिर छन् ।
कुनै अपराध गरेको आशंकामा कोही समातिन्छ अनुशन्धान हुन्छ मुद्दा चल्छ र प्रमाण पुगे सजाय पाउँछ नभए छुट्छ । प्राकृतिक न्यायको यो सिद्धान्त र प्रकृया अनुसार समातिएकाहरु छुटेमा कुनै टिका टिप्पणी गर्नु आवश्यक छैन । तर निकुंजले जसलाई ठुला तस्करहरु भनेर समात्यो र कारवाही गर् यो उनीहरुको रिहाइ प्रकृया चित्त बुझ्दो छैन । चितवननिकुंजमा फेरि एक पटक चोरी सिकारीका कारण गैंडा मर्ने क्रम बढेका बेलामा तस्करहरु चालचलन सुध्र्रेको भन्दै समय अगावै छुटि रहेका छन् । तस्करहरु छुटेका बारेमा सर्वसाधरणले त परको कुरा चितवन निकुंज प्रशासनले समेत कुनै जानकारी पाउँदैन ।
याक्चे भन्ने पेम्बा लामालाई चितवन निकुंजले वि.स. २०६२ सालको साउनमा समातेको हो । याक्चेले गैंडाको २० वटा खाग विदेशीलाई बेचेको निकुंजमा बयान दिए । त्यसैको आधारमा निकुंजले उनलाई १५ वर्ष कैद र एक लाख रुपैयाँ जरिवाना हुने फैसला गर् यो । निकुंजको फैसला अनुसार आउँदो १० वर्षसम्म उनी जेलमा हुनु पर्ने हो । तर उनी रिहा भएको पाँच महिना भयो जसको आधिकारिक जानकारी चितवन निकुंजलाई अझैसम्म आएको छैन । यही भदौ १४ गते चितवन कारागारबाट याक्चेका सहयोगी गोकुल पन्त रिहा भए । फैसला अनुसार उनी आउँदो बैशाख १५ मा छुट्नु पर्ने हो । तर आठ महिना अगावै जेलबाट निस्केर पन्त विदेश पुगे, पत्रकारले सोध खाज गर्दा बल्ल निकुंजले यो बारेमा जानकारी पायॊ ।
याक्चे समातिए लगत्तै निस्कने दाउँमा थिए । पहिला उनीले निकुंजले पुर्पक्षका लागि थुनामा राख्न भनेर दिएको आदेश गलत छ भनेर पुनरावेदन गरे । हेटौंडाको पुनरावेदन अदालतले निकुंजकै आदेश सदर गर् यो । त्यसपछि उनले आफु मानसिक रोगको विरामी भएकाले भरतपुरमाभन्दा केन्द्रीय कारागारमा बसेर उपचार गर्न पाउँ भन्ने निवेदन दिए । उनको यो प्रयास पनि साकार भएन । त्यसपछि उनले लिभरको विरामी भएको अर्को निवेदन दिए । भरतपुर अस्पतालले त्यसैको आधारमा सिफारिस गर् यो । वि.स.२०६२ सालको मंसिर ६ गते उनी उपचारका लागि भन्दै केन्द्रीय कारागार गए । उपचारपछि नियम अनुसार चितवन कारागार फर्कनु पर्ने हो । तर उनी चितवन नै नफर्कि गत चैत्रमा जेलबाट रिहा भएका छन् ।
याक्चे काठमाडौं लागेपछि वि.स.२०६३ सालको पुस २६ गते निकुंजका तत्कालिन प्रमुख संरक्षण अधिकृत तथा हाल राष्ट्रिय निकुंज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागका महानिर्देशक गोपालप्रसाद उपाध्यायले याक्चेको मुद्दा फैसला गरे । २० वटा खाग विदेशीलाई बेचेको बयान दिने याक्चेलाई उपाध्यायले अधिकतम सजाय गर्नुको सोटो न्युनतम सजाय अर्थात पाँच वर्ष कैद मात्रै तोके । उपाध्यायको यो फैसला निकै विवादस्पद बन्यो । उनी निलम्वनमा समेत परे । त्यसको एक वर्षप्छि निकुंजका तत्कालिन प्रमुख संरक्षण अधिकृत तथा हाल राष्ट्रिय निकुंज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागका उपमहानिर्देशक मेघबहादुर पाण्डेले वि.स. २०६४ सालको पुसमा याक्चे लगायत उसका सहयोगी र सिकारी समुह सवैको मुद्दा फैसला गरे । जसमा सवैलाई अधिकतम अर्थात १५ वर्ष कैद र एक लाख रुपैयाँ जरिवाना सुनाइएको थियो ।
पाण्डेले गरेको फैसलाका विरुद्ध याक्चे लगायतका सवै पुनरावेदन अदालतमा गए । वि.स.२०६५ सालको मंसिर दुई गते हेटौंडा पुनरावेदन अदालतका न्यायधीस गिरिशचन्द्र लालले यो विषयमा फैसला गर्दै निकुंजले दिएको सजाय स्वात्तै घटाए । याक्चे लगायतका उनका सहयोगी र सिकारी सवैको सजाय पाँच वर्ष मात्रै सदर भयो । संरक्षणकर्मीबाट व्यापक चासो व्यक्त भयो । तर विडम्वना निकुंजले यो मुद्दामा सर्वोच्चमा पुनरावेदन गर्नु पर्नेमा त्यसो गरेन । कुनै बेला नेपालकै मुख्य दुई खाग तस्कर मध्येको एक भनेर निकुंजले नै प्रचार गरेको याक्चे निकुंजले तोकेको कैदभन्दा १० वर्ष अघि नै छुट्ने पक्का भयो । निकुंजले सर्वोच्चमा पुनरावेदन गर्ने म्याद गुजारेकाले नै यो भएको हो । तर याक्चे पुनरावेदनले तोकेको म्यादभन्दा पनि चाडो छुटे ।
याक्चे कहिले छुटेका हुन् चितवन निकुाजका प्रमुख संरक्षण अधिकृत डा।नरेन्द्रमान बाबु प्रधानलाई अझै यसको जानकारी छैन । निकुाजका पुर्व साहायक संरक्षण अधिकृत कमलजंग कुँवरका अनुसार केन्द्रीय कारागारमा रहेका याक्चे चैत्र २५ गते नै त्यहाँबाट छुटेका रहेछन् । पुनरावेदनको फैसला अनुसार याक्चे यही असारको चार गते छुट्नु पर्ने हो । तर चाल चलन राम्रो भएको भन्दै याक्चे मितिभन्दा चार महिना पहिल्यै छुटेछन् भन्छन् कुँवर । चालचलन राम्रो भएको आधारमा छुट्ने प्रवधानको उपयोग भरतपुर कारागारमा रहेका खाग व्यपारी गोकुल पन्तले पनि राम्रैसँग गरे । पुनरावेदनले गरेको फैसला अनुसार आउँदो बैशाख १५ मा छुट्ने पन्त कारागार प्रमुख र प्रमुख जिल्ला अधिकारीले चालचलन राम्रो भनेर सिफारिस गरेको आधारमा त्योभन्दा आठ महिना अगाडी नै यही भदौं १४ गते साँझ छुटे ।
गोकुल पन्त पनि पक्राउ परेदेखि नै छुट्ने प्रयन्तमा लागेका व्यक्ति हुन् । गोपालप्रसाद उपाध्यय प्रमुख संरक्षण अधिकृत रहेका बेलामा उनको मुद्दामा भएको फैसलामा एक लाख रुपैयाँ मात्रै जरिवाना गरिएको थियो । जसको व्यापक आलोचना भएको थियो । अर्को मुद्दामा पन्तले अधिकतम कैद सजाय र जरिवाना पाएका थिए । उनलाई समात्ने निकुाजका तत्कालिन सहायक संरक्षणअधिकृत कमलजंग कुवरका अनुसार गोकुल पन्त खाग तस्कर याक्चेका सहयोगी हुन् । याक्चेलाई चितवन डुलाउने खाग संकलन गरेर दिनेसम्मको काम पन्तले गरेको कुँवरको भनाइ छ । त्यसैले जेलबाट छुट्न अनेक शक्ति केन्द्रको आड लिने काममा याक्चेसँगै पन्त पनि सुरु देखिनै सकि्रय थिए । त्यही सकि्रयताले उनीहरु बाहिर निस्कन सफल भएको कुँवरको ठम्म्याइ छ ।
लोकतन्त्र दिवसको अवसरमा वि.स. २०६३ सालमा गैंडा मुद्दाका केही कैदीको सजाय माफ गर्न खोज्दा निकै ठुलो आलोचना भयो । यद्यपि छुट्न लागेकाहरु अहिलेका जस्ता नामुद तस्कर थिएनन् । तर चोरी सिकारीका कारण गैंडा दिन प्रतिदिन संकटमा परेका बेला गैंडा मुद्दाका खुंखार अपराधिहरु चालचलन सुर्धेको सिफारिसको आधारमा धमाधम छुटेका छन् । जसमा निकुाजदेखि अन्य संरक्षण निकाय समेत बेखवर छ । शक्ति केन्द्रको आड नपाउने चेपाङ कुमाल बोटे माझी र चौधरीहरु गैंडा मुद्दामा जेलमै सड्ने आड पाउनेहरु जति ठुलो अपराधि भए पनि धमाधम छुट्ने पछिल्ला घटना क्रमले पुष्टि गरेको छ । गोकुल पन्त छुट्दा उनले पोलेका पाँचजना अझै जेलमा छन् । ठुलो माछो फुत्के सानालाई जेलमै राखेको छ प्रशासनले ।
निकुंजले प्रमुख खाग तस्कर भनेर प्रचार गरेका याक्चे उनका सहयोगी र सिकारी समुह सवै अहिले जेल बाहिर छन् । उनीहरुले फेरि चोरी सिकारमा सकि्रयता नबढाउलान भन्न सकिदैन । यो वर्षको सुरुवातमा गैंडा मारिने क्रम बढेको थियो । तस्करहरुको मनोवल उच्च भएकाले गैंडा जोखिममा पर्नु स्वभाविक हो । नामुद खाग तस्कर र उसका सहयोगीको अस्वभाविक रिहाइले यो संकट अझै बढ्न सक्छ । यस तर्फ संरक्षणकर्मीले बेलैमा ध्यन दिन आवश्यक छ ।