स्कुल पढ्दा हामीले नेपालका कुनै प्रचिन राजाका बारेमा घोक्ने गरेको कुरा यस्तो थियो । ती राजाले गर्मीमा पंचअग्नी ताप्ने गर्दथे । जाडोमा कपडा समेत नलगाएर हिमालयमा गए तपस्या गर्दथे । आफ्ना मनोभावनाहरु पुरा गराउन भगवान पुर्कार्दै उनले त्यसो गर्ने गरेको हाम्रा पाठ्यपुस्तकमा बर्णन थियो । ति राजाको सम्झना यो बेलामा किन भयो भन्ने लाग्न सक्छ । अस्ति भदौ १३ गते मध्यान्हमा भरतपुरमा देखेको एउटा दृश्यले उहिल्यैको त्यो पढाइ याद दिलायो ।
भदौ महिनाको चर्को गर्मी,
आकास बादल बिहीन थियो । मध्य दिनको सुर्यको तापले सडकको कालोपत्रे पग्लेलाझै भएको थियो । यस्तो बेलामा ६९ वर्षका एक बृद्ध प्ले कार्ड बोकेर सडकमा निस्किए । चितवनको विकट पहाडी गाविस कोराकका बिर्खबहादुर चेपाङ '
समय मै संविधान देऊ'
भन्ने नारा लगाउँदै खाली खुट्टा तातो पिचमा फटाफट हिँडे । हामीले पढेको राजाको सम्झना गराउँदैन त यो दृश्यले ।
नेपाल चेपाङ संघ चितवन जिल्ला कार्य समितिले भरतपुरमा आयोजना गरेको दवाव र् याली र कोणसभामा भाग लिन उनी कोराकबाट आएका हुन् । भरतपुरबाट उत्तर पुर्वी दिशामा रहेको कोराक ५० किलो मिटर टाढा छ । तर २० किलो मिटर मोटर बाटोमा हिडेर अरु बाटो पैदल जानु पर्छ । '
गाउँमा चप्पल लगाउने गरेको छैन'
संविधान माग्न सदरमुकाम आएका बिर्खबहादुरले भने ।
चेपाङहरु नेपालका सिमान्तकृत आदिवासी हुन् । विकड पहाडी क्षेत्रमा बस्ने हुनाले उनीहरु आर्थिक रुपमा नाजुक अवस्थामा छन् । पाखो खेत बारीमा फलेको अन्नले तीन महिना पनि खान नपुग्ने चेपाङहरुको संख्या अत्याधिक छ । '
खाने पुग्दैन चप्पल लगाउने राम्रा कपडा फेर्ने कुरा सम्भवै छैन'
बिर्खबहादुरले सुनाए । अरु बेला लगाएर संविधान माग्नका लागि कठोर बन्नका लागि पनि फुकालेका होइनन् उनले चप्पल । उनको नियति नै यस्तो ।
संविधान के हो ?
सरकार के हो ?
अहिले प्रधानमन्त्री को छ ?
यस्ता कुराको केही मेसो छैन उनलाई । हिजो देशमा अशान्ति थियो भन्ने कुरा भने थाहा छ उनलाई । उनको गाउँमा लुक्नका लागि माओवादी जान्थे माओवादी खोज्दै सेना पनि पुग्थे । भिडन्त भएर मान्छे पनि मरे । कोराकको चिप्लेटी र नजिकैको वीरेन्द्रनगरमा भिडन्त भएर मान्छे मरेको उनको दिमागमा ताजै छ ।
'
अब त्यस्तो लडाइ नहोस भन्ने चाहना मात्रै हो । मलाई अरु धेरै कुरा थाहा भएन'
बिर्खबहादुरले भने । तर उनका चाहना यहाँका नेताले सुन्ने नसुन्ने ठेगान छैन । गाउँका साथीहरुले जाउँ भनेकाले उनी सदरमुकाम आएका हुन् । गाउँबाट भरतपुर पनि उनी कमै आउजाउ गर्छन् । संविधान माग्न चितवनमा विभिन्न पहाडी गाउँबाट भरतपुर आएका चेपाङहरुमा बिर्खबहादुर जस्ता चप्पल बिहीन चेपाङ चारजना थिए ।
भरतपुरको केन्द्रीय बसपार्कमा भेला भएर उनीहरुले र् याली निकाले । तीन् किलो मिटर तातो पिच हिडेर र् याली चितवन जिल्ला विकास समितिको कार्यलय प्राङगण भित्र छिर् यो । जहाँ कोणसभा सम्पन्न भयो । '
चेपाङ बहुल्य चितवन धादिङ गोरखा मकवानपुर र तनहुँमा जिल्लामा हामीले र् याली निकालेका हौं'
नेपाल चेपाङ संघका केन्द्रीय महासचिव यमन चेपाङले जानकारी दिए ।
भदौ १४ मा संविधानको मस्यौदा जारी हुनु पर्ने उनीहरुको माग थियो । चेपाङ बाहुल्य क्षेत्रलाई चेपाङ स्वायत्त गणराज्य घोषणा गर्नु पर्ने उनीहरुको अर्को मुख्य माग रहेको छ । विकट क्षेत्रमा बस्ने लोपोन्मुख अवस्थाका जाति भए पनि संविधान सभामा दुईजना चेपाङ पुगेको छन् । माओवादी र एमालेले समानुपातिक सिटमा एक एकजना चेपाङलाई सभासद बनाएका छन् ।
गत वर्ष जंगली च्याउ खाँदा एकै परिवारका आठजनाको दुःखद निधन भयो । यो पटक गाउँको सानो स्कुल पहिरोले भत्काइदियो । भत्केको स्कुल मर्मतको कुरा त पर जाओस सो स्कुलमा पढाउने शिक्षक समेत नहुने भए । शिक्षकको तत्काल व्यवस्था होस भन्ने माग लिएर आइतबार जिल्ला शिक्षा कार्यालय आएका चितवनको विकट क्षेत्र कान्दाका बासिन्दा झनै निराश भएर फर्के ।लोथर गाविस चितवनको विकट पहाडी गाविस हो । सो गाविसको वडा नं.
९ मा पर्ने कान्दा गाउँ लोथर गाविसकै विकट गाउँ हो । कान्दा पुग्न पुर्व पश्चिम राजमार्गको वीरेन्द्रनगर या भण्डारमा झरेर १२ घण्टा पैदल हिड्नु पर्छ । सो गाउँमा वि.
स.
२०५८ सालमा कान्देश्वरी राष्टिय प्रथामिक विद्यालय खुलेको छ ।कक्षा चारसम्म स्वीकृत पाए पनि त्यहाँ पाँच कक्षासम्म पढाइ हुँदै आएको छ । कान्दा गाउँका सयजना विद्यार्थी सो विद्यालयमा पढ्छन् । '
अब भने सवैलाई म एक्लैले पढाउनु पर्ने भएको छ'
विद्यालयका प्रधानअध्यापक बालकृष्ण थपलियाले भने । प्राविसम्म पढाइ हुने विद्यालयमा कम्तीमा दुईजना दरबन्दीको शिक्षक रहनु पर्ने भए पनि त्यहाँ एकजना मात्रै छन् ।चार वर्षदेखि त्यहाँ अर्का शिक्षक सहदेव पाठकले पनि बालकृष्णलाई सहयोग गर्दै आएका थिए । दरबन्दीको एकजना शिक्षकले ५० जना विद्यार्थीलाई पढाउनु पर्छ । त्योभन्दा बढी विद्यार्थी भए सरकारले बालकोष (
पीसीएफ)
मार्फत अरु शिक्षकको लागि रकम व्यवस्था गर्छ । ५० भन्दा बढी विद्यार्थीका लागि आउने रकमबाट शिक्षक पाठकको तलब भुक्तान हुँदै आएको थियो ।
पीसीएफबाट गत वर्षसम्म विद्यालयमा ६० हजार रुपैयाँ गएको थियो । यो वर्ष जम्मा नौ हजार रुपैयाँ जाने भयो । '
एक वर्ष पढाएर नौ हजार रुपैयाँ लेउ भन्न सकिएन । सहदेव सरले जागरि छाड्ने अवस्था आयो'
प्रअ थपलियाले भने । कान्दा गाउँमा चन्दा र अनाज उठाएर निजी स्रोतमा शिक्षक राख्न सक्ने अवस्था छैन ।त्यसैले आइतबार चितवन जिल्ला शिक्षा कार्यालयमा प्रअ थपलिया विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष चन्द्रबहादुर तमाङ र शिक्षक अभिभावक संघका अध्यक्षा सिताबहादुर चेपाङ सहितको टोली कुनै उपाय निस्कन्छ कि भनेर आइपुग्यो । गाउँलेका कुरा सुनेपछि जिल्ला शिक्षा अधिकारी बैकुण्ठराज अर्यालले तत्काल समस्या सुल्झाउने कुनै उपाए छैन भने जवाफ दिए ।यसभन्दा अघि उनीहरुले गाविसका प्रतिनिधिहरुलाई पनि भेटेका थिए । '
उनीहरुले तलबका लागि भनेर पैसा दिन सकिन्न । बरु हामीले केही रकम दिन्छौ त्यो लगेर अमि्रसो लगाउँ कागती खेती गर त्यही बेचेर तलबमा खर्च गर भन्ने दिर्घकालिन उपाए दिएर पठाए'
प्रअ थपलियाले भने । अहिले वर्षे विदा भएको स्कुल भदौ लागेपछि खोल्ने कि नखोल्ने भन्ने दोधार उत्पन्न भएको छ ।कान्दाबाट अर्को विद्यालय यउरालीटार भन्ने ठाउँमा छ । कान्दाबाट त्यहाँ पुग्न चार घण्टा लाग्छ । पाँच कक्षा उत्तीर्ण भएपछि पनि टाढा जानको धौले धेरै विद्यार्थीले पढाइ छाड्छन् । कक्षा एक पढ्नको लागि त्यहाँ पुग्ने कोही हुँदैनन् । '
खान राखेको मानो काटेर स्कुल खोल्यौं अहिले आएर शिक्षकलाई तलब पनि दिन नसकेर बेहाल हुने भयो'
सिताबहादुरले दुखेसो पोखे ।
चितवनको पहाडी गाविस कोराकको वडा नं ९ चिप्लेटी गाउँका काजिमान चेपाङको चार पाँच वर्षअघिसम्म गाउँमा छुट्टै शान थियो । गाउँदेखि धेरै टाढा रहेको भारत हिमांचल राज्यको सिमलामा श्रम गर्न उनी मात्रै जाँदैन थिए गाउँका युवाको टोली नै त्यहाँ पुर् याउँदथे । सिमलाको श्रमले काजिमानको मात्रै होइन गाउँका धेरै घरको चुल्हो राम्रोसँग बल्न सहयोग पुगेको थियो ।उनै काजिमान अहिले भरतपुर कारागारमा थुनिएका छन् । दुर्लभ वन्यजन्तु गैंडा मारेको जघन्य अपराधमा उनी जेल परेका हुन् । एउटा दुईवटा हो र नौ नौवटा गैंडा मारेको अभियोग लागेको छ उनीमाथि । परदेश पुगेर श्रममा रमाइ रहेका उनी गैंडा सिकारी कसरी भए त ?
काजिमान भन्छन् '
सुरुमा निकुंजले मलाई अनाहकमा गैंडा सिकारी भनेर खोज्न थाल्यो । भाग्दा हिड्दा पछि त्यही काममा लागियो ।'
काजिमानका काका विजराम चेपाङ वडाध्यक्ष समेत भएका व्यक्तिहुन् । उनी भन्छन् '
उ विस २०४९ सालमा पहिलो पटक सिमला पुगेको हो ।'
सिमलामा घर बनाउने कुल्ली काममा लागे काजिमान । त्यहाँ चाहिने कामदार गाउँबाटै मगाउन थाले उनले । एक पटक त युवाहरुको समुहको पछि लागेर विजराम पनि सिमला पुगे ।'
के कस्तो रहेछ भनेर हेर्न गएको थिएँ'
विजरामले भने । धेरै टाढा गए पनि युवाहरुले मिहनेत गरेर दुईचार पैसा जोडेको देख्दा विजराम दंग थिए । काजिमाले गाउँका केटाहरुका लागि पनि केही गरेको देख्दा उनी झनै मख्ख थिए । विस २०५६ सालमा आमा बितेको खबर सुनेर काजिमान घर आए । त्यसपछि भने उनी फर्केनन् गाउँ मै बसे ।सिमलामा सिकेको सिप उनी गाउँ ठाउँमै लगाउन थाले । '
सिमलामा घरको गाह्रो लगाउने ढुंगा बोक्ने कुल्ली काम गर्दथ्यो । यहाँ घर बनाउने ठेक्का लिन थाल्यो'
विजरामले सुनाए । चेपाङहरु नेपालका अल्पसंख्यक आदिवासी हुन् । पहाडी पखेरा नजिक बस्ने उनीहरु विपन्न छन् । '
काम गरेर दुई चार पैसा जोड्नु मेरो लागि अभिसाप भयो'
भरतपुर कारागारमा रहेका काजिमानले कुरा खोले ।कोराकमा पहिलेदेखि नै गैंडा सिकारीको बिगबिगी थियो । काजिमानको आर्थिक हैसियतमा सुधार देखिएपछि निकुंजले उनीमाथि पनि शंका गर् यो । '
मलाई ६० सालबाट निकुंजका मान्छेले खोज्न थाले'
काजिमानले भने '
खोजेका मान्छे समातेर निकुंजले कहिल्यै छाड्दैन थियो त्यसैले निकुंजले समात्न र थुन्ने भयो भन्ने डरले लुक्दै हिड्न थाले ।'
काजिमान लुक्न थालेपछि निकुंजको शंका झनै झाँगिदै गयो । उनी घरमा बस्नै नसक्ने हुन थाले । यही मेसोमा उनको भेट कोराक कालिखोलाका राजकुमार चेपाङसँग भयो । राजकुमार त्यो बेलाका नामुद गैंडा सिकारी थिए । '
अब कामै नगर्दा तेरो नाम मुछियो । घरमा बस्न नसक्ने भइस बरु मसँगै हिँड भनेर राजकुमारले कर गर् यो'
काजिमानले पुरानो दिन सम्झिए ।त्यसपछि राजकुमारको पछि लागेर काजिमान गैंडा मार्न निस्किए । यो विस २०६३ सालको कुरा हो । हाल ३१ वर्षका भएका काजिमान ६६ सालसम्म गैंडा मार्ने काममा लागेको स्वीकार गर्छन् । तर गैंडालाई सिधै गोली हानेको भने उनले इन्कार गरे । उनका अनुसार बलबहादुर प्रजा भन्नेले गोली हान्थ्यो । गैंडा मरेपछि राजकुमारले खाग झिक्थ्यो ।
कहिले काही राजकुमारले भनेको ठाउँमा खाग पुर् याउन जान्थे रे काजिमान । उनले चितवनको खुरखुरेमा गएर एकजना अपरिचतलाई खाग जिम्मा लगाएका रहेछन् । अरु बेला जंगलमा गैंडा कुरेर बस्ने समुहमा मिसिएर भात पकाउने गस्ती आएको नआएको हेर्ने गर्दा रहेछन् । निकुंजको जंगल भित्र गैंडा ढुकेर १२ दिनसम्म बसेका रहेछन् उनी ।'
नोऊ पटक काममा जाँदा साढे छ लाख रुपैयाँ हात पर् यो'
काजिमानले कमाइका बारेमा भने । थोरैमा २० हजारदेखि बढीमा एक लाख ५० हजार रुपैयाँसम्म बुझेका रहेछन् उनले । पैसा राजकुमारले नै दिन्थ्यो रे । उसले जे जति दियो थाप्यो हिड्यो किन थोरै भनेर प्रश्न समेत उठाउन नपाइने काजिमानले बताए ।निकुंजले नामुद सिकारी भनेको राजकुमार गोरखाबाट किर्ते नागरिकता झिकेर राहदानी बनाइ विदेश गएको काजिमान बताउछन् । उनी भने विस २०६७ सालको फागुन १३ गते स्याङ्जाबाट समातिए । उनी मात्रै हो र फुपु पर्ने एकजना सहित काजिमानका दुई श्रीमती र बहिनी पनि पक्राउ परे यही अपराधको आरोपमा ।गैंडा मारेमा ५० हजार रुपैयाँदेखि एक लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना पाँचदेखि १५ वर्षसम्म कैद या दुवै सजाय हुन सक्छ । काजिमानलाई यो कुराको हेक्का पनि नभएको होइन तर निकुंजले त्यस्सै लखेटेपछि अन्तिममा फन्दामा परियो भन्छन् उनी । पक्राउ पर्नु अघिका सातआठ वर्ष उनले लुक्दै र भाग्दै बिताए । कमाएको पैसाको केही ठेगान नै भएन ।काजिमानको गाउँमा २२ कठ्ठा खेत पनि छ । जो उनको पुख्र्यौली सम्पत्ति हो । हातमा सिप पनि नभएको होइन । त्यसैले इज्जत र ज्यान जोखिममा हालेर पैसाका लागि गैंडा मार्नु पर्ने अवस्था थिएन भन्छन् उनी । सिमला पुगेर भए पनि उनले पसिना बगाएर पैसा जोड्न थालेका थिए । तर निकुंजजले यसैमा अनाहकमा शंक गर्दा म भुमरिमा परेको हो भन्छन् काजिमान ।