चरीमाया

फोटो हेर्दा अलि उमेर भए झै देखिन्छ, तर यी मान्छे सानै छन् । शरीरले नसमाएको ह्वाङ्ल्याङ्गको हरियो ब्लाउज, आकासे रङ्को बुट्टे सारी, दाहीने नाडीमा हरियो चुरा, देब्रे नाडीमा एउटा हरियो र अरु रातो चुरा, खुट्टामा नमिलेको प्लाष्टिकको कालो चप्पल, नाकमा गोलो मुन्द्री यो या बुलाँकी के हो झुण्डीएको, यस्तो पहिरनकी ति युवतीको अनुहारमा कुनै चहक छैन । साह्रै नै पिर परेर टोलाएकी जस्ती, रुदा रुदै भर्खर थामिएकी बालिका जस्ती । उनी बालिका होइनन् । यो कुरा उमेर र अरु कुराले भन्दा पनि गलामा झुण्डीएको लामो रातो पोतेले भनि रहेको छ ।
'तिम्रो नाम के हो ?' नजिकै गएर सोध्दा उनी झसङ्ग भइन । उनी साच्चिकै टोलाएर बसेकी रहिछन् । मेरो आवाज सुनेपछि उनको आँखा केही सल्बलाए । गालामा अडाएको हात झिकिन र घुँडामा पुराइन् । सारीलाई घुँडाबाट केही तल सारिन् । तर मेरो सोधाइको सुनुवाइ गरिनन् । अनि मैले फेरि उनलाई पहिलाको प्रश्न दोहराए । आडैमा एकजना युवक थिए, दाहिने हातले विस्तारै कोट्टाइन उसलाई । त्यसपछि के होला भन्दै युवकले म तर्फ हेरो । मैले फेरि सोध्नु परो उनको नाम के हो भनेर ।
'उसको नाम चरी माया हो' युवकले भन्यो । त्यो युवक चरीमायाको लोग्ने रहेछन् । युवक पनि खाइ लाग्दो थिएन । मैले सोधे उ चरीमाया भए तिमी को नि यसले भन्यो 'म बुधराम ।' यी दुवै नेपालका सिमान्तकृत आदिवासी समुदाय चेपाङको छोराछोरी हुन् । चेपाङहरु चितवनको पहाडी क्षेत्रमा बस्छन् । चितवनको विकट पहाडी क्षेत्र लोथर गाविसको वडा नं. ९ कान्दाका बासिन्दा हुन् चरी र बुध । कान्दा जान पैदल हिड्नु पर्छ । पैदल हिड्ने बानी नभएकाहरुलाई राजमार्गबाट १२ घण्टाभन्दा बढी लाग्छ कान्दा पुग्न । कान्दाका बासिन्दाले छ या सात घण्टामा काट्छन् यो बाटो ।
चरीमायालाई सोध तिम्रो उमेर कति हो भनेर । तर उत्तर बुधरामले नै दिए १७ भनेर । बिहेबारी २० पारी भन्ने नारा त्यो कान्दामा के लागु हुनु । अझ उनीहरुको बिहे भए कै पाँच वर्ष पुगे छ । तिम्रो उमेर कति नि मैले बुधरामलाई सोध्दा उनले २१ भने । अर्थात बुधराम १६ र चरीमाया १२ कि हुँदा यी दुईबीच लगन गाँठो बाँधिएको रहेछ । बिहेको दुई वर्षमा चरीमायाले छोरी जन्माइछन् । यी चरी १४ वर्ष मै आमा बनेकी रहिछन् । तर चरीको कोख अहिले रित्तै छ ।
जन्मेको १० महिना मै छोरीको मृत्यु भएको रहेछ । 'घाँटी घ्यारघ्यार भइरहन्थ्यो । बचाउ नै सकिएन' बुधरामले खिन्न हुँदै भने । उनलाई के भएको हो गाउँको ठुलो धामीले पनि खुट्ट्याउन सकेन । धामीले नसकेपछि कालले लैजाने नै भयो भन्छन् बुधराम । त्यो ठाउँमा डाक्टर भने पनि भगवान बने पनि त्यही धामी नै हो । 'अस्पताल त ज्यादै टाढा पो छ है सर' बुधरामले भने । टाढा भएकाले अस्पताल आँगन टेक्न पाउँदैनन् धेरैले ।
'कान्दा' यो नामले तपाइँहरुलाई पक्कै केही सम्झना भएकै होला । यो त्यही गाउँ हो जहाँ गत वर्षको जेठमा जंगलबाट ल्याएको विषालु च्याउ पकाएर खाँदा एकै घरका आठजनाको ज्यान गएको थियो । चितवन जस्तो कहलिएको सुगम जिल्लामा भइकन पनि कान्दाको कष्ट कर्णाली क्षेत्रको कुनै गाउँको जस्तो छ । चरीमायाको पोते यसैको उदाहरण हो । चरीमायाको रित्तो कोख यसैको प्रमाण हो । कान्दा चितवनका सरकारी निकायको आँखा पर्न नसकेको गाउँ हो । जहाँ चरीमायाको जस्तो पिडा, त्यहाँ रहेका ५६ घरमै चाडै ननिस्कने पाहुना जस्तो बास बसेको छ ।

देउजरकी हरिमाया

हरिमायलाई मैले साउनको अन्तिम हप्ता भरतपुर अस्पतालमा देखेको थिए । उनी गर्भवती भएकी रहिछन् । गर्भवती महिलाले स्वास्थ्य केन्द्रमा नियमित जाँच गराउनु पर्छ । त्यसैका लगि उनी अस्पताल आएकी थिइन् । नाम हरिमाया चेपाङ र ठेगना सिद्धि गाविसको देउजर हो भन्ने सुनेपछि मेरा कान केही ठाडा भएका थिए । सिद्धि गाविस चितवनको पहाडी गाविस हो जहाँ ८५ प्रतिशतभन्दा बढी चेपाङ बसेका छन् । चेपाङहरु सिमान्तकृत वर्गमा पर्ने नेपालका आदिवासी जनजाती हुन् । पहाडी पाखेरामा कष्टकर जिवन बिताइ रहेका उनीहरुको आर्थिक अवस्था कमजोर छ । अनि शिक्षा र स्वास्थ्य तथा समाजिक जागरणको क्षेत्रमा पनि पछाडी छन् भन्ने गरिन्छ ।
त्यस्तो ठाउँ र सामाजिक अवस्थाकी हरिमाया स्वास्थ्य परीक्षणको लागि भरतपुरसम्म आइन भन्ने सुन्दा कान ठाडो हुनु स्वभाविकै हो । भरतपुर आसपास कै धेरै गर्भवती महिला अत्यावश्यक नियमित स्वास्थ्य जाँचका लागि अस्पतालनआउने परिपाटी छ । भरतपुरबाट धेरै टाढा देउजर गाउँकी हरिमाया भने आइछन् । अरुले पछाडी परेको भनेर बुझ्ने गरेको चेपाङ समुदायमा स्वास्थ्यका लागि आएको गज्जबको चेतनको रुपमा लिए मैले यसलाई । त्यो उ बेलाको कुरा थियो । उनै हरिमाया हिजो भदौ २८ गते बुधबार फेरि भेट भइन् ।
देउजर उनको पुरानो गाउँ रहेछ । केही वर्षयता भने पदमपुरको नयाँबस्तीमा बस्ने गरेकी रहछिन् । त्योबस्ती भन्दा झण्डै तीन किलो मिटर पर दक्षिणमा रहेको जुटपानीको प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रमा देखिएकी हुन् उनी । एक महिनाअघिको भेषभुषामै थिइन उनी, त्यही पुरानो र मैलो म्या_िक्स भिरेकी कपाल पनि राम्रोसँग नकोरेकी हरिमाया लौन पेट दुख्यो भन्दै स्वास्थ्य केन्द्र आएकी रहेछन् । परीक्षण पछि स्वास्थकर्मीले हरिमाय सुत्केरी हुने अवस्थामा पुगेको ठहर गरे तर उनी भने घर जाने अडान राख्न थालिन् ।
'घरमा कोही छैन । बाख्रा चराउँदा चराउदै यसो दाम्लोमा बाधेर आएको । घाँस हाल्न पनि पाएको होइन' हरिमायले घर जानु पर्ने बाध्यता खोलिन् । हरिमायाले योभन्द्या अघि दुईवटा बच्चा जन्माएकी छन् । जेठी छोरी नौ र अर्को छोरो छ वर्षको छ । यी दुई बाहिर बसेर पढ्छन् । घरमा लोग्ने र उनी मात्रै । सातवटा बाख्रा छन् घरमा । कमाइको राम्रो स्रोत हो यो । लोग्ने साह्रै सिधा र सोझा छन् । कुल्ली काममा जान्छन् । बिहान बाख्रा लिएर जंगल जाँदा लोग्ने कुल्ली काममा निस्केका थिए । त्यसैले घरमा बाख्रा स्याहार्ने कोही भएन भनेर हरिमाया निकै पिरोलिएकी थिइन् ।
पेट दुखेपछि साइकल चढेर हुत्तिदै उनी स्वास्थ्य केन्द्रमा आइपुगेकी थिइन् । साइकलमा दौडिदै गएर बाख्रालाई घाँस बाँधेर फेरि आइ हाल्छु भन्ने प्रस्ताव राखिन उनले । तर नस्रहरुले जाँदौ गर्दा बाटो मै बच्चा जन्मियो भने के हुन्छ भनेर हकारे । यो हकराइले पनि हच्किनन् हरिमाया । उनी बेडमा बस्नुको साटो दौलोमा आएर उभिन थालिन् । मौका मिले साइकल टिपेर घर दौडने हुन कि भन्ने पिरलो भयो स्वास्थ्यकर्मीलाई । कसैसँग खवर पठाएर श्रीमानलाई यही बोलाउ भन्ने सल्लाह दिए हरिमायालाई उनीहरुले । केन्द्रमा आएको एक युवकलाई केही कुरा भनेर पठाइन उनले । हरिमायाको लाग्नेलाई पनि मैले भरपुरमा भेटेको थिए देखे चिन्न सक्छु । मै गएर ल्याइदिउँ क्याहो भन्ने लाग्यो र तिम्रो लोग्ने कहाँ छन् भनेर सोधे उने क्ल्व चोकमा घर बनाउने काम गर्दैछन् भनिन् । क्लव चोक टाढा थिएन । त्यसैले मैले बाइक लिएर उनको श्रीमान खोजिदिन गए । पुरा क्लव चोकका एकएक घर हेरे तर हरिमायाका श्रीमान देखा परेनन् म रित्तो हात फर्के ।
स्वास्थ्यकेन्द्र छिर्दा मैले हरिमायाका श्रीमानलाई बेाजमा टुक्रुस्स बसेको देखे । लोग्ने गएपछि हरिमाया केही ढुक्क देखिन् । उनले लोग्नेलाई घर गएर बाख्रा स्याहर्न र फेर्ने कपडा लिएर आउन अराइन् । साइकल बोकेर हरिमायाका लोग्ने गए त्यसपछि बल्ल हरिमाया शैयामा गएर पल्टिन् । जुटपानीको प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रमा प्रशुति सेवा सुरु भएको एक वर्ष पुगेको रहेछ । कुल ७२ जना त्यहाँ आएर सुत्केरी भएका रहेछन् । हरिमाया जस्ता चेपाङ समुदायका कतिजना सुत्केरी भए छन् त ? नस्रहरुले ढड्डा नै पल्टाएर खोज्न थाले ७२ मा चेपाङ महिला जम्मा दुईजना मात्रै रहेछन् ।

संविधानको लागि तपस्या

स्कुल पढ्दा हामीले नेपालका कुनै प्रचिन राजाका बारेमा घोक्ने गरेको कुरा यस्तो थियो । ती राजाले गर्मीमा पंचअग्नी ताप्ने गर्दथे । जाडोमा कपडा समेत नलगाएर हिमालयमा गए तपस्या गर्दथे । आफ्ना मनोभावनाहरु पुरा गराउन भगवान पुर्कार्दै उनले त्यसो गर्ने गरेको हाम्रा पाठ्यपुस्तकमा बर्णन थियो । ति राजाको सम्झना यो बेलामा किन भयो भन्ने लाग्न सक्छ । अस्ति भदौ १३ गते मध्यान्हमा भरतपुरमा देखेको एउटा दृश्यले उहिल्यैको त्यो पढाइ याद दिलायो ।
भदौ महिनाको चर्को गर्मी, आकास बादल बिहीन थियो । मध्य दिनको सुर्यको तापले सडकको कालोपत्रे पग्लेलाझै भएको थियो । यस्तो बेलामा ६९ वर्षका एक बृद्ध प्ले कार्ड बोकेर सडकमा निस्किए । चितवनको विकट पहाडी गाविस कोराकका बिर्खबहादुर चेपाङ 'समय मै संविधान देऊ' भन्ने नारा लगाउँदै खाली खुट्टा तातो पिचमा फटाफट हिँडे । हामीले पढेको राजाको सम्झना गराउँदैन त यो दृश्यले ।
नेपाल चेपाङ संघ चितवन जिल्ला कार्य समितिले भरतपुरमा आयोजना गरेको दवाव र् याली र कोणसभामा भाग लिन उनी कोराकबाट आएका हुन् । भरतपुरबाट उत्तर पुर्वी दिशामा रहेको कोराक ५० किलो मिटर टाढा छ । तर २० किलो मिटर मोटर बाटोमा हिडेर अरु बाटो पैदल जानु पर्छ । 'गाउँमा चप्पल लगाउने गरेको छैन' संविधान माग्न सदरमुकाम आएका बिर्खबहादुरले भने ।
चेपाङहरु नेपालका सिमान्तकृत आदिवासी हुन् । विकड पहाडी क्षेत्रमा बस्ने हुनाले उनीहरु आर्थिक रुपमा नाजुक अवस्थामा छन् । पाखो खेत बारीमा फलेको अन्नले तीन महिना पनि खान नपुग्ने चेपाङहरुको संख्या अत्याधिक छ । 'खाने पुग्दैन चप्पल लगाउने राम्रा कपडा फेर्ने कुरा सम्भवै छैन' बिर्खबहादुरले सुनाए । अरु बेला लगाएर संविधान माग्नका लागि कठोर बन्नका लागि पनि फुकालेका होइनन् उनले चप्पल । उनको नियति नै यस्तो ।
संविधान के हो ? सरकार के हो ? अहिले प्रधानमन्त्री को छ ? यस्ता कुराको केही मेसो छैन उनलाई । हिजो देशमा अशान्ति थियो भन्ने कुरा भने थाहा छ उनलाई । उनको गाउँमा लुक्नका लागि माओवादी जान्थे माओवादी खोज्दै सेना पनि पुग्थे । भिडन्त भएर मान्छे पनि मरे । कोराकको चिप्लेटी र नजिकैको वीरेन्द्रनगरमा भिडन्त भएर मान्छे मरेको उनको दिमागमा ताजै छ ।
'अब त्यस्तो लडाइ नहोस भन्ने चाहना मात्रै हो । मलाई अरु धेरै कुरा थाहा भएन' बिर्खबहादुरले भने । तर उनका चाहना यहाँका नेताले सुन्ने नसुन्ने ठेगान छैन । गाउँका साथीहरुले जाउँ भनेकाले उनी सदरमुकाम आएका हुन् । गाउँबाट भरतपुर पनि उनी कमै आउजाउ गर्छन् । संविधान माग्न चितवनमा विभिन्न पहाडी गाउँबाट भरतपुर आएका चेपाङहरुमा बिर्खबहादुर जस्ता चप्पल बिहीन चेपाङ चारजना थिए ।
भरतपुरको केन्द्रीय बसपार्कमा भेला भएर उनीहरुले र् याली निकाले । तीन् किलो मिटर तातो पिच हिडेर र् याली चितवन जिल्ला विकास समितिको कार्यलय प्राङगण भित्र छिर् यो । जहाँ कोणसभा सम्पन्न भयो । 'चेपाङ बहुल्य चितवन धादिङ गोरखा मकवानपुर र तनहुँमा जिल्लामा हामीले र् याली निकालेका हौं' नेपाल चेपाङ संघका केन्द्रीय महासचिव यमन चेपाङले जानकारी दिए ।
भदौ १४ मा संविधानको मस्यौदा जारी हुनु पर्ने उनीहरुको माग थियो । चेपाङ बाहुल्य क्षेत्रलाई चेपाङ स्वायत्त गणराज्य घोषणा गर्नु पर्ने उनीहरुको अर्को मुख्य माग रहेको छ । विकट क्षेत्रमा बस्ने लोपोन्मुख अवस्थाका जाति भए पनि संविधान सभामा दुईजना चेपाङ पुगेको छन् । माओवादी र एमालेले समानुपातिक सिटमा एक एकजना चेपाङलाई सभासद बनाएका छन् ।

खै कस्ले सुन्ला यीनका कुरा

गत वर्ष जंगली च्याउ खाँदा एकै परिवारका आठजनाको दुःखद निधन भयो । यो पटक गाउँको सानो स्कुल पहिरोले भत्काइदियो । भत्केको स्कुल मर्मतको कुरा त पर जाओस सो स्कुलमा पढाउने शिक्षक समेत नहुने भए । शिक्षकको तत्काल व्यवस्था होस भन्ने माग लिएर आइतबार जिल्ला शिक्षा कार्यालय आएका चितवनको विकट क्षेत्र कान्दाका बासिन्दा झनै निराश भएर फर्के ।
लोथर गाविस चितवनको विकट पहाडी गाविस हो । सो गाविसको वडा नं. ९ मा पर्ने कान्दा गाउँ लोथर गाविसकै विकट गाउँ हो । कान्दा पुग्न पुर्व पश्चिम राजमार्गको वीरेन्द्रनगर या भण्डारमा झरेर १२ घण्टा पैदल हिड्नु पर्छ । सो गाउँमा वि.स.२०५८ सालमा कान्देश्वरी राष्टिय प्रथामिक विद्यालय खुलेको छ ।
कक्षा चारसम्म स्वीकृत पाए पनि त्यहाँ पाँच कक्षासम्म पढाइ हुँदै आएको छ । कान्दा गाउँका सयजना विद्यार्थी सो विद्यालयमा पढ्छन् । 'अब भने सवैलाई म एक्लैले पढाउनु पर्ने भएको छ' विद्यालयका प्रधानअध्यापक बालकृष्ण थपलियाले भने । प्राविसम्म पढाइ हुने विद्यालयमा कम्तीमा दुईजना दरबन्दीको शिक्षक रहनु पर्ने भए पनि त्यहाँ एकजना मात्रै छन् ।
चार वर्षदेखि त्यहाँ अर्का शिक्षक सहदेव पाठकले पनि बालकृष्णलाई सहयोग गर्दै आएका थिए । दरबन्दीको एकजना शिक्षकले ५० जना विद्यार्थीलाई पढाउनु पर्छ । त्योभन्दा बढी विद्यार्थी भए सरकारले बालकोष (पीसीएफ) मार्फत अरु शिक्षकको लागि रकम व्यवस्था गर्छ । ५० भन्दा बढी विद्यार्थीका लागि आउने रकमबाट शिक्षक पाठकको तलब भुक्तान हुँदै आएको थियो ।
पीसीएफबाट गत वर्षसम्म विद्यालयमा ६० हजार रुपैयाँ गएको थियो । यो वर्ष जम्मा नौ हजार रुपैयाँ जाने भयो । 'एक वर्ष पढाएर नौ हजार रुपैयाँ लेउ भन्न सकिएन । सहदेव सरले जागरि छाड्ने अवस्था आयो' प्रअ थपलियाले भने । कान्दा गाउँमा चन्दा र अनाज उठाएर निजी स्रोतमा शिक्षक राख्न सक्ने अवस्था छैन ।
त्यसैले आइतबार चितवन जिल्ला शिक्षा कार्यालयमा प्रअ थपलिया विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष चन्द्रबहादुर तमाङ र शिक्षक अभिभावक संघका अध्यक्षा सिताबहादुर चेपाङ सहितको टोली कुनै उपाय निस्कन्छ कि भनेर आइपुग्यो । गाउँलेका कुरा सुनेपछि जिल्ला शिक्षा अधिकारी बैकुण्ठराज अर्यालले तत्काल समस्या सुल्झाउने कुनै उपाए छैन भने जवाफ दिए ।
यसभन्दा अघि उनीहरुले गाविसका प्रतिनिधिहरुलाई पनि भेटेका थिए । 'उनीहरुले तलबका लागि भनेर पैसा दिन सकिन्न । बरु हामीले केही रकम दिन्छौ त्यो लगेर अमि्रसो लगाउँ कागती खेती गर त्यही बेचेर तलबमा खर्च गर भन्ने दिर्घकालिन उपाए दिएर पठाए' प्रअ थपलियाले भने । अहिले वर्षे विदा भएको स्कुल भदौ लागेपछि खोल्ने कि नखोल्ने भन्ने दोधार उत्पन्न भएको छ ।
कान्दाबाट अर्को विद्यालय यउरालीटार भन्ने ठाउँमा छ । कान्दाबाट त्यहाँ पुग्न चार घण्टा लाग्छ । पाँच कक्षा उत्तीर्ण भएपछि पनि टाढा जानको धौले धेरै विद्यार्थीले पढाइ छाड्छन् । कक्षा एक पढ्नको लागि त्यहाँ पुग्ने कोही हुँदैनन् । 'खान राखेको मानो काटेर स्कुल खोल्यौं अहिले आएर शिक्षकलाई तलब पनि दिन नसकेर बेहाल हुने भयो' सिताबहादुरले दुखेसो पोखे ।

सिमलाको श्रमदेखि गैंडा सिकारसम्म

चितवनको पहाडी गाविस कोराकको वडा नं ९ चिप्लेटी गाउँका काजिमान चेपाङको चार पाँच वर्षअघिसम्म गाउँमा छुट्टै शान थियो । गाउँदेखि धेरै टाढा रहेको भारत हिमांचल राज्यको सिमलामा श्रम गर्न उनी मात्रै जाँदैन थिए गाउँका युवाको टोली नै त्यहाँ पुर् याउँदथे । सिमलाको श्रमले काजिमानको मात्रै होइन गाउँका धेरै घरको चुल्हो राम्रोसँग बल्न सहयोग पुगेको थियो ।
उनै काजिमान अहिले भरतपुर कारागारमा थुनिएका छन् । दुर्लभ वन्यजन्तु गैंडा मारेको जघन्य अपराधमा उनी जेल परेका हुन् । एउटा दुईवटा हो र नौ नौवटा गैंडा मारेको अभियोग लागेको छ उनीमाथि । परदेश पुगेर श्रममा रमाइ रहेका उनी गैंडा सिकारी कसरी भए त ? काजिमान भन्छन् 'सुरुमा निकुंजले मलाई अनाहकमा गैंडा सिकारी भनेर खोज्न थाल्यो । भाग्दा हिड्दा पछि त्यही काममा लागियो ।'
काजिमानका काका विजराम चेपाङ वडाध्यक्ष समेत भएका व्यक्तिहुन् । उनी भन्छन् 'उ विस २०४९ सालमा पहिलो पटक सिमला पुगेको हो ।' सिमलामा घर बनाउने कुल्ली काममा लागे काजिमान । त्यहाँ चाहिने कामदार गाउँबाटै मगाउन थाले उनले । एक पटक त युवाहरुको समुहको पछि लागेर विजराम पनि सिमला पुगे ।
'के कस्तो रहेछ भनेर हेर्न गएको थिएँ' विजरामले भने । धेरै टाढा गए पनि युवाहरुले मिहनेत गरेर दुईचार पैसा जोडेको देख्दा विजराम दंग थिए । काजिमाले गाउँका केटाहरुका लागि पनि केही गरेको देख्दा उनी झनै मख्ख थिए । विस २०५६ सालमा आमा बितेको खबर सुनेर काजिमान घर आए । त्यसपछि भने उनी फर्केनन् गाउँ मै बसे ।
सिमलामा सिकेको सिप उनी गाउँ ठाउँमै लगाउन थाले । 'सिमलामा घरको गाह्रो लगाउने ढुंगा बोक्ने कुल्ली काम गर्दथ्यो । यहाँ घर बनाउने ठेक्का लिन थाल्यो' विजरामले सुनाए । चेपाङहरु नेपालका अल्पसंख्यक आदिवासी हुन् । पहाडी पखेरा नजिक बस्ने उनीहरु विपन्न छन् । 'काम गरेर दुई चार पैसा जोड्नु मेरो लागि अभिसाप भयो' भरतपुर कारागारमा रहेका काजिमानले कुरा खोले ।
कोराकमा पहिलेदेखि नै गैंडा सिकारीको बिगबिगी थियो । काजिमानको आर्थिक हैसियतमा सुधार देखिएपछि निकुंजले उनीमाथि पनि शंका गर् यो । 'मलाई ६० सालबाट निकुंजका मान्छेले खोज्न थाले' काजिमानले भने 'खोजेका मान्छे समातेर निकुंजले कहिल्यै छाड्दैन थियो त्यसैले निकुंजले समात्न र थुन्ने भयो भन्ने डरले लुक्दै हिड्न थाले ।'
काजिमान लुक्न थालेपछि निकुंजको शंका झनै झाँगिदै गयो । उनी घरमा बस्नै नसक्ने हुन थाले । यही मेसोमा उनको भेट कोराक कालिखोलाका राजकुमार चेपाङसँग भयो । राजकुमार त्यो बेलाका नामुद गैंडा सिकारी थिए । 'अब कामै नगर्दा तेरो नाम मुछियो । घरमा बस्न नसक्ने भइस बरु मसँगै हिँड भनेर राजकुमारले कर गर् यो' काजिमानले पुरानो दिन सम्झिए ।
त्यसपछि राजकुमारको पछि लागेर काजिमान गैंडा मार्न निस्किए । यो विस २०६३ सालको कुरा हो । हाल ३१ वर्षका भएका काजिमान ६६ सालसम्म गैंडा मार्ने काममा लागेको स्वीकार गर्छन् । तर गैंडालाई सिधै गोली हानेको भने उनले इन्कार गरे । उनका अनुसार बलबहादुर प्रजा भन्नेले गोली हान्थ्यो । गैंडा मरेपछि राजकुमारले खाग झिक्थ्यो ।
कहिले काही राजकुमारले भनेको ठाउँमा खाग पुर् याउन जान्थे रे काजिमान । उनले चितवनको खुरखुरेमा गएर एकजना अपरिचतलाई खाग जिम्मा लगाएका रहेछन् । अरु बेला जंगलमा गैंडा कुरेर बस्ने समुहमा मिसिएर भात पकाउने गस्ती आएको नआएको हेर्ने गर्दा रहेछन् । निकुंजको जंगल भित्र गैंडा ढुकेर १२ दिनसम्म बसेका रहेछन् उनी ।
'नोऊ पटक काममा जाँदा साढे छ लाख रुपैयाँ हात पर् यो' काजिमानले कमाइका बारेमा भने । थोरैमा २० हजारदेखि बढीमा एक लाख ५० हजार रुपैयाँसम्म बुझेका रहेछन् उनले । पैसा राजकुमारले नै दिन्थ्यो रे । उसले जे जति दियो थाप्यो हिड्यो किन थोरै भनेर प्रश्न समेत उठाउन नपाइने काजिमानले बताए ।
निकुंजले नामुद सिकारी भनेको राजकुमार गोरखाबाट किर्ते नागरिकता झिकेर राहदानी बनाइ विदेश गएको काजिमान बताउछन् । उनी भने विस २०६७ सालको फागुन १३ गते स्याङ्जाबाट समातिए । उनी मात्रै हो र फुपु पर्ने एकजना सहित काजिमानका दुई श्रीमती र बहिनी पनि पक्राउ परे यही अपराधको आरोपमा ।
गैंडा मारेमा ५० हजार रुपैयाँदेखि एक लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना पाँचदेखि १५ वर्षसम्म कैद या दुवै सजाय हुन सक्छ । काजिमानलाई यो कुराको हेक्का पनि नभएको होइन तर निकुंजले त्यस्सै लखेटेपछि अन्तिममा फन्दामा परियो भन्छन् उनी । पक्राउ पर्नु अघिका सातआठ वर्ष उनले लुक्दै र भाग्दै बिताए । कमाएको पैसाको केही ठेगान नै भएन ।
काजिमानको गाउँमा २२ कठ्ठा खेत पनि छ । जो उनको पुख्र्यौली सम्पत्ति हो । हातमा सिप पनि नभएको होइन । त्यसैले इज्जत र ज्यान जोखिममा हालेर पैसाका लागि गैंडा मार्नु पर्ने अवस्था थिएन भन्छन् उनी । सिमला पुगेर भए पनि उनले पसिना बगाएर पैसा जोड्न थालेका थिए । तर निकुंजजले यसैमा अनाहकमा शंक गर्दा म भुमरिमा परेको हो भन्छन् काजिमान ।

साहारा छिन्ने गैंडाले नै आशा जगायो लहनीको

पश्चिम चितवनको मेघौली गाविस वडा नं. ५ कि लहनी महतोलाई गैंडा भनेपछि निकै रिस उठ्ने गर्दथ्यो । गैंडाले हानेर तीन वर्षअघि श्रीमान शिवरामको मृत्यु भएपछि उनको साहारा गुम्यो । तर जंगलका तिनै गैंडाका कारण अहिले लहनीको जीवनमा नयाँ आशा जन्मिएको छ ।
मैघौलीको वडा नं. ५ चितवन राष्ट्रिय निकुंजको जंगलसँग पुरै जोडिएको छ । त्यहाँ गैंडा हेर्न पर्यटकहरु आउन थालेका छन् । पर्यटकलाई खाने बस्ने सुविधा दिन गाउँमा होमस्टे तयार भएका छन् । लहनीको घर पनि गाउँमा बनेका सातवटा मध्येको एउटा होमस्टे हो ।
होमस्टेमा बस्ने पर्यटकहरुले तिर्ने पैसाबाट घर खर्च जुटाउन सजिलो हुने लहनी बताउँछिन् । कुनै बेला श्रीमान मारेर बेसाहारा बनाएको गैंडा अहिले आएर उनका लागि आर्जनको माध्यम बन्न पुगेको छ । गैंडा नभएको भए यॊ गाउँमा बस्न भनेर को नै आउँथ्यो र भन्छिन् उनी ।
लहनीको नाममा पाँच कठ्ठा जमिन छ । त्यसको खेतीले छ सात महिना मात्रै खान पुग्छ । शिवरामले दुई विहे गरेका हुन् । लहनी कान्छी श्रीमती हुन् । जेठीको ४९ सालमै निधन भयो । लहनीको कोखबाट पाँचजना छोरी जन्मेका छन् । जेठीको कोखाबाट पनि छजना छोरी मात्रै जन्मे ।
विस. २०६५ सालको फागुन १ गते मेघौलीको बेतरी खोला नजिक गैंडाले आक्रमण गरेको थियो शिवरामलाई । घर बार्ने स्याला लिन उनी जंगल पसेका थिए । गैंडाले हानेपछि उनको घटना स्थलमै प्राण गयो । परिवारको अभिभारा लहनीको काँधमा आयो ।
शिवरामको मृत्यु हुँदा पाँच कक्षामा पढ्दै थिइन् माइली छोरी विष्णु । घर खर्च जुटाउनको लागि उनले पढ्न छाडेर् अर्काको घरमा काम गर्न थालिन् । जेठीको कोखबाट जन्मेका छमध्ये पाँच छोरीको बिहे भइ सकेको छ । लहनीका पाँच छोरीमा कुनैको पनि बिहे भएको छैन ।
छोरीहरुलाई अर्काको घरमा काममा पठाएर र आफुले पनि मेलापात गरेर उनले खर्चको जोहो गर्दै आएकी थिइन् । फागुनमा गाउँमा होमस्टे राख्ने तयारी भयो । 'साह्रै दुख कष्ट भोगेको हुँदा लहनीलाई हामीले छनौट गर् यौ' मेघौली पर्यटन विकास समितिका अध्यक्ष इन्द्रबहादुर केसीले भने ।
होमस्टेमा सुतेको एक रातको तीन सय रुपैयाँ लाग्छ । मासु खानाको दुई सय र सादा खानाको छाकको एक सय रुपैयाँ तिर्नु पर्छ । घुम्न आएकाहरु होमस्टेमा बस्दा तिर्ने यो पैसाले आफुलाई धेरै राहत हुने लहनी बताउँछिन् ।
श्रीमानको निधन भएपछि मध्येवर्ती उपभोक्ता समितिले क्षतिपुर्ती वापत ५० हजार रुपैयाँ दिएको थियो । त्यही रकम मध्येबाट २५ हजार निकालेर उनले दुई पाखे घर जस्ताले छाएकी छन् । नयाँ बिछ्यौना पनि किनिन् । उनको घरमा तीनजना पाहुना सुत्न मिल्छ ।
कमाइको सम्भावना देखेपछि अर्काको घरमा काम गर्न बसेकी छोरीलाई घरमै डाकिन् । विष्णुले पाँच पढेपछि स्कुल छाडेकी थिइन् । तीन वर्षपछि यस पटक उनले विष्णुलाई फेरि पाँच कक्षामा नै भर्ना गरिदिइन् । जेठीदेखि कान्छीसम्म लहनीका सवै छोरी अहिले स्कुल जान्छन् ।
'गैंडा जोगिएमा हाम्रो गाउँमा पर्यटक घुम्न आउँछन् । पर्यटक आउँदा हामीलाई नै फाइदा हुन्छ' लहनी अहिले गैंडा प्रति पुरै सकारात्मक देखिन्छिन् । चितवनमा गैंडा हेर्न भनेर पुर्वी क्षेत्रको सौराहामा अत्याधिक मात्रामा पर्यटकहरु आउने गरेका छन् । मेघौलीमा पनि चहल पहल बढ्न थालेको छ ।

महराको गुँडमा पार्ला त फुल चरीले

चरी चितवन आइ पुगे । त्यो पनि चितवन राष्ट्रिय निकुंजमा । असली नाम दिनेश अधिकारी भए पनि कामले गर्दा पाएको नाम हो यो चरी । एमालेको राजनीति गरेर पार्टीको धादिङ जिल्ला क्षेत्र नम्बर १ का उपाध्यक्ष पदमा पुगेका छन् उनी । तर अनेक खालका अपराधमा मुछिन्छन् यी चरी । जसका कारण पक्राउ पर्छन् घरीघरी । माओवादीका नेता कृष्णबहादुर महरा गृहमन्त्री भएका छन्, उनले केही दिनअघि घोषणा गरेका थिए 'सय डेढ सय डन समाइने छ ।' वन्यजन्तु संरक्षण संघ नेपाल र छोटकरीमा डब्लुसीएन भन्ने एउटा गैरसरकारी संस्था छ यसले वन्ययजन्तु अपराधसँग सम्बन्धित गतिविधिको सुराकी दिएर प्रहरीलाई त्यस्ता मान्छे समाउन लगाउने र आफ्नो संस्थाको नाम पत्रिकामा छपाउने गर्छ ।
महराको घोषणा आएको केही समयपछि नै चरी पक्राउ परेका छन् । पक्राउ पर्नमा डब्लुसीएनको सुराकीले काम गरेको भन्ने पढ्न पाइयो पत्रिकाहरुमा । झण्डै एक किलोको खाग बिक्री गर्न लागेको भन्ने आरोपमा समातिएर चरी सहितका मान्छेहरु अहिले चितवन निकुंजको हिरासत कक्षमा गुम्सिन बाध्य छन् । जंगलमा चराले बनाउने गुँड बराबरको पनि छैन चितवन निकुंजको हिरासत कक्ष । सुराकी दिएर चरीलाई समाउन लगाउने डब्लुसीएनको रेकर्ड भने त्यत्ति राम्रो छैन है चितवनमा ।
डब्लुसीएनले सुराकी दिएर खाग सहित एक ताका भटाभट मान्छे समातिन्थे । चितवनको भण्डारादेखि मुग्लिनसम्म प्रहरीले धेरैलाई समात्यो । अनि पत्रिकामा नाम आउँथ्यो समातिने, समात्ने र डब्लुसीएनको । समातिएको खाग परीक्षण गर्दा नक्कली भेटियो प्राय । आशंका बढेको थियो नामका लागि मात्रै डब्लुसीएनले केही नक्कली काम त गरेको छैन । एक पटक मनहरीमा बाघको काँचो छाला सहित मान्छे समातिए । डब्लुसीएनको सुराकीमा उनीहरु समातिएका थिए । निकुंजको एकजना अधिकारीले कुरा गर्दथे डब्लुसीएनकै मान्छे गएर बाघ मार्न उक्साएका थिए रे । अनि मारेर छाला काडेपछि निकुंजमा खबर गरेछन् ।
महराको उद्घोषपछि डब्लुसीएनको सुराकीले चरी र रमेश हाल नाम गरेका माओवादी छापामारको सेक्सन सहकमाण्डर काठमाडौंबाट समातिएका छन् खाग सहित । कामना गरौं अघिका जस्तै त्यो खाग नक्कली नपरोस । चरीको खाग प्रकरण टाँयटाँय फिस नहोस । बल्लबल्ल निकंजमा गुँड लगाउन आएको चरी त्यसै भुर्र उडेर गयो भने कम्ता खल्लो हुँदैन है । भाले रुपी सरकारले बनाएको गुँडमा चरी आएर त बसेको छ । उपलब्धि रुपी फुलपार्ने कर्म नगरेको भएत बर्बादै हुन्छ नि, होइन र ? यस्ता चरीलाई अर्को चंखे प्रतिद्वन्दीले गुँडबाट तानेर लैजाने खतरा पनि उत्ति छ हाम्रो नेपालमा । आखिर यो चरी पार्टी रुपी ठुलो रुखको संरक्षणमा छ नि । अनि ठुलो रुखको आड लागेपछि यो गुँड र त्यो गुँड गर्न केही गाह्रो छैन ।

उले खायो खिर, मेरो भागमा पिर

आफ्नो हातमा जग्गाको असली लालपुर्जा छ भनेर ढुक्क हुन नमिल्दो रहेछ । मान्छेले कति दुख गरेर कमाएको धनले दुई चार धुर जग्गा जोड्छन तर त्यसमा अनेकको गिद्धे दृष्टी लागेको हुँदो रहेछ । बैंक भनेको हाम्रो भरोसाको केन्द्र हो । लाखौं करोडौ रुपैयाँ बैंकमा जम्मा गरेर हामी ढुक्कसँग निदाउँछौं । तर त्यही बैंकबाट गडबड भयो भने कस्तो होला भोग्नेलाई मात्र थाहा हुन्छ यो व्यथा । दिपकको कथा भित्र लुकेको छ त्यो व्यथा ।
नारायणगढ आँपटारीमा १५ वर्षअघि एक कठ्ठा चार धुर जग्गा किनेका दिपककुमार सिलवाल अहिले रुन न हाँस्नु भएका छन् । जग्गा किनेपछि उनले त्यसलाई बैंकमा धितो राखेर मौरी पालन पनि गरे । ऋण चुक्ता पनि गरेका हुन् । तर अहिले उनको जग्गा बैंक कै कारण रोक्का भएको छ ।
दिपकले लिएको ऋणका कारण जग्गा बैंकमा बन्धक भएको पनि होइन । उनले जोसँग किनेका थिए सोही जग्गा धनीले धितो राखेर लिएको ऋण नै चुक्ता नभएकाले बैंकले अहिले दिपकको नाममा पुगेको जग्गा रोकेर राखेको छ । पुरानो जग्गा धनीले बैंकको ऋण नतिरे पनि फुकुवाको कागज बनाउन सफल भएकाले मालपोतबाट जग्गा नामसारी सम्भव भएको थियो ।
'मैले वि.स.२०५३ साल जेठ ७ गते उमा पाठक बराकोटीको नामको एक कठ्ठा चार धुर जग्गा किनेको हुँ' दिपकले भने । उमाले आफ्नो नाममा रहेको दुई कठ्ठा जग्गा मध्येबाट दिपकलाई त्यो जग्गा बेचेकी थिइन् । बाँकी रहेको जग्गा निर्मला तिमिल्सेना र परशुराम अधिकारीले किनेका छन् ।
उमाबाट जग्गा किनेपछि दिपकले सो जग्गा कृषि विकास बैंक सुपरिवेक्षण तथा निरीक्षण कार्यालय भरतपुरमा वि.स.२०५५ साल असार २२ मा धितो राखेर मौरी पालनका लागि ४० हजार रुपैयाँ ऋण झिके । उनले त्यसको सावा ब्याज समेत गरेर विस. ०५८ साल पुस ४ गते ७० हजार रुपैयाँ चुक्ता गरे । धितोका लागि राखेको उनको जग्गा फुकुवा भयो ।
त्यसको एक वर्षपछि सो जग्गा बिक्रीका लागि राजिनामा पास गर्न उनी भरतपुरको मालपोत कार्यालय गए । त्यो बेला मालपोतमा मोठ भिडाउदा कर्मचारीहरुले जग्गा बैंकबाट रोक्का भएको जानकारी दिए । जग्गा कृषि विकास बैंक नारायणगढबाट रोक्का भएको सिलवाललाई भनियो । उनी छाँगाबाट खसे झै भए ।
सो जग्गा धितो राखेर उनले कृषि विकास बैंकको सुपरिवेक्षण तथा निरीक्षण कार्यालय भरतपुरबाट लिएको ऋण एक वर्षअघि नै चुक्ता भएको थियो । अरु कुनै बैंकमा उनले जग्गा धितो राखे कै थिएनन् नत धितो राख्नका लागि कसैलाई माजुरी नामा दिएका थिए । लिदै नलिएको ऋणको बारेमा सोधखोज गर्दा अचम्म लाग्ने तथ्य फेला पर्यो ।
'खासमा दिपक लगायत तीजनालाई जस्ले जग्गा बेच्यो उसले सो दुई कठ्ठा जग्गा यस बैंकमा धितो राखेर वि.स. २०५० साल चैत्र २२ मा ऋण लिएको हो । त्यो ऋण तिरेको यहाँ देखिदैन । तर जग्गा बिक्री भए छ' कृषि विकास बैंक नारायणगढ शाखाका वर्तमान शाखा प्रवन्धक शुभनिधी लोहनीले भने ।
बैंकले रोक्का रहेको जग्गा कसरी बिक्री भयो भनेर वि.स.२०५७ जेठ २३ गते मालपोत कार्यालयलाई पत्र लेखेको थियो । 'उमाले ऋण चुक्ता गरेको हुँदा जग्गा फुकुवा गरी दिनु' भन्ने पत्र बैंकबाट वि.स. २०५२ साल फागुन १८ गते आएकाले जग्गा फुकुवा गरेको जानकारी मालपोतले बैंकलाई पठाएको छ ।
'ऋण कत्ति पनि चुक्ता भएको छैन त्यस्तो पत्र गएको रहेछ' शाखा प्रवन्धक लोहनीले भने । त्यसपछि बैंकले वि।स. २०५८ साल पुसमा मालपोतमा अर्को पत्र पठाएर उमाले बेचे पनि किनेका सवै तीनजनाको जग्गा रोक्का गरेको हो । 'यो कार्यले हामी सरासर अन्यायमा पर् यौ' दिपकको गुनासो छ । उमाले जग्गा धितो राखेर १० लाख रुपैयाँ ऋण झिकेको बैंकले जानकारी दिएको छ । अहिले त्यो ऋण ४० लाख रुपैयाँ नाघेको छ । '
सो ऋण झिक्ने उमा कुनै सम्पर्कमा छैनन् । दिपक सहित निर्मला र परशुराम आफुलाई परेको अन्यायका बारेमा जानकारी गारउन कृषि विकास बैंकको केन्द्रीय कार्यालयमा पटक पटक पुगेको छन् । तर बैंकले अझैसम्म निकास दिएको छैन ।
शाखा प्रवन्ध लोहनी भन्छन् 'ऋण नतिरे पनि जग्गा फुकुवाको कागज पठाउनेमा तत्कालिन शाखा प्रवन्धक जगदिश गङ्गोल र कार्यालय सहायक चिन्तामणि आचार्यको नाम देखिएको छ । दोषि पाइएमा उनीहरुलाई कारवाही गर्ने छौ ।' यी दुवैजानले अवकास पाइसकेका छन् । जग्गा किनेका तीनजना माथि अन्याय नै भएको र उनीहरुलाई निसाफ दिन केन्द्र्रीय कार्यालयले चासो लिएको लोहनीले बताए ।

चर्पीलाई पनि विशेश्वर

मैले नेपाली काँग्रेसले महामानव भन्ने गरेको विशेश्वरप्रसाद अर्थात वीपी कोइरलाको नै चर्चा गर्न थालेको हुँ । वीपीले १०४ वर्षीय जहानीया राणा शासन उखेल्न महत्वपुर्ण भुमिका खेले । उनी नेपालका निर्वाचित पहिलो प्रधानमन्त्री पनि हुन् । वीपी कस्ता व्यक्ति हुन मैले चिनाइ रहन आवश्यकता नै छैन । उनको मृत्यु उहील्यै भएको हो तर अझै लामो समयसम्म बाँच्ने छन् नेपालीको मन मनमा ।
वीपीले प्रजातन्त्रका लागि योगदान दिए । साहित्यलाई पनि हराभरा बनाए । अनि वीपीसँग यो चर्पी कसरी जोडिन आयो भन्नु होला त्यसको पनि म चर्चा गर्ने छु विस्तारमा । नेपाल सरकारले एउटा कार्यक्रम घोषणा गरेको छ जसको नाम छ गरिबसँग विशेश्वर । जिल्ला विकास समितिको स्थानीय विकास कोष मार्फत गरिवसँग विशेश्वर कार्यक्रम संचालन हुँदो रहेछ । कार्यक्रमको कस्तो प्रभाव छ त भन्ने हेर्न अनुगमन गर्ने टोलीमा बसेर एक दिन गाउँ घुम्न गइयो ।
मंगलपुर गाविसको वडा नं। ९ झनझनेमा रहेको माया नेपालीको सानो छाप्रोमा गइयो सुरुमा । मायाको उमेर त्यस्तै २५ वर्ष जति रहेछ । तर१० वर्षभन्दा कम उमेरका दुईजना भदासँग उनी बस्दी रहेछिन् त्यहाँ । सात धुर जग्गा उनको रहेछ जंगलको छेउमा । बाआमा भाइ श्रीमान सवै बितेका । बुहारी अरुसँगै बिहे गरेर हिडेकी । मायाको आफन्त भन्नु तिनै दुई साना भदा मात्रै ।
विपन्न र असाहयको त्योभन्दा अर्को रुप सायदै हुन्छ होला । अनि स्थानीय विकास कोषले सहयोग गरेर उनले यस पटक छाप्रो पछाडी खानेपानीको धारा गाड्न लागेकी रहिछन् । तर चर्पी अझै रहेनछ । सवैको घरमा शौचालय बन्यो भनेर खुला दिसा मुक्त क्षेत्र खुदिमुक्ष घोषणा भएको गाउँ हो त्यो तर मायाको घरमा चर्पी छैन त्यो पनि अर्को यथार्थ हो । आखिर मायाको घरमा मात्रै होइन रहेछ चर्पी नभएको ।
मायाकोभन्दा सय मिटर वरको अर्को घरमा गयौं हामी । त्यो घर राम्रो थियो । टिनले छाएको घर सानो भए पनि सिमेन्टले जोडेको इटको गाह्रो भएको थियो । पसल थियो त्यसमा एकजना महिलाले चलाएकी । २५ हजार रुपैयाँ ऋण लिएर दुई वर्षअघि पसल थापेकी राम्रोसँग चले छ एक वर्षअघि थप एक लाख ऋण झिकिछन् स्थानीय विकास कोषबाट । त्यसमा पनि ५० हजार रुपैयाँ चुक्ता भइसके छ । आहा कस्तो सफल कार्यक्रम सवैले प्रशंसा गर्न थाले उनको । कसैलाई शैच जानु पर्ने भए छ र शौचालयको सोधखोज भयो । तर त्यहाँ शौचालय रहेनछ । कम से कम प्यान सहयोग भए शौचालय बनाउने छु भनिन् ति महिलाले ।
माया जस्तो विपन्नले त्यस्तो आशा राख्नु खासै अस्वभाविक हुँदैन थियो तर यहाँ पैसा खेलाउन सिपालु मायाकी छिमेकी पनि कसैले प्यान सहयोग गर्ला र चर्पी बनाउँला भनेर बसेकी छन् खुदिमुक्ष गाउँमा । अनि एउटा कुरा प्रष्ट पारौं यहाँ शौचालय र गरिबसँग विशेश्वर कार्यक्रमको भने कुनै सम्बन्ध छैन । चर्पी र विशेश्वरको प्रतक्ष्य सम्बन्ध शुक्रनगर आएपछि भेटियो । अनुगमनको क्रममा पुरा शुक्रनगरमा जम्मा एक घरमा मात्रै पसियो । त्यहाँ पसेर पनि चर्पी मात्रै हेरेर फर्कियो ।
त्यो घरमा गरिवसँग विशेश्वर कार्यक्रमका लागि आएको पैसाबाट चर्पी बनेको रहेछ । भर्खर बनेको छानो पनि हाल्न नभ्याइएको चर्पी थियो त्यो ।यसो हेर्दा अनुमगनमा परेका मध्ये सवैभन्दा राम्रो खालको थियो त्यो घर । चर्पीका लागि विशेश्वर नै कुर्नु पर्ने अवस्थाको थिएन । तर किन हो विशेश्वर नै लाग्नु परेछ त्यहाँ चर्पी बनाउन ।

माग्ने तरिका

कृष्णनगरबाट छुटेको बस बिहान सवा आठ बजे तिर बुटवल आइ पुग्छ । बसमा टन्नै छन् यात्रुहरु । धेरै काठमाडौं नै पुग्ने यात्रुहरु छन् । गर्मी अत्याधिक छ । 'लौ आयो है बुटबल' गाडीको खलासी कराउँछ । सिटमा मस्त निदाएकाहरु मस्त नै छन् । मुडामा टुक्रुस्स् बसेकाहरु जुरुक्क उठ्छन् र भन्छन् 'ए रोकिदेउ ।' तिनाउ खोला तरे लगत्तै हाटबजार झर्ने बाटो नजिक बस रोकिन्छ । बसका मान्छे झर्न नपाउँदै ससाना दुई केटाकेटी हातहुत्तै बस भित्र छिर्छन । उनीहरुको हातमा लेमिनेशन गरेर सुरक्षित पारेको एउटा चिठ्ठिको फोटोकपी छ ।
देब्रे हातले त्यो फोटोकपी समाउदै उनीहरु दाहिने हात यात्रु तर्फ फैलाउँछन् । दुईचार पैसाको याचना गर्छन । पढी रहन पर्दैन ति फोटोकपीमा के छन् भन्ने कुरा । विभिन्न गाउ विकास समिति कार्यालयले 'उनीहरु निकै गरिव हुन् घर जल्यो या बाउँआमा बहिनी भाइ या अरु कोही विरामी परे । आर्थिक सहयोग गर्नु होला' भनेर गरेको सिफारिस उल्लेख हुन्छ ति पत्रहरुमा । तर सम्बन्धित गाविस कार्यालयले सायदै त्यस्तो पत्र काट्छ होला । गाविसको लेटर प्याडको शिर काटेर सेतो पानामा त्यसलाई जोडने र तल आफुले चाहेको बेहोरा लेख्ने अनि फोटोकपी गरेर हिड्ने गरेका हुन् भनेर थाहा पाउन गाह्रो छैन ।
अब त्यो फोटोकपीमा के लेखेको छ, त्यो पत्र सही हो या गलत, कसले ध्यान दिन्छ र यस्ता कुरामा । उनीहरु माग्न चढेका हुन् भए दुई चार रुपैयाँ दियो । नभए ठिकै छ । बस रोकिदा बित्तिकै चढेका केटाकेटीले यात्रु झरेर बस हिड्दासम्म एक दुई रुपैयाँ हात पारे । बस आएर बुटवलको बसपार्कमा रोकियो । त्यहाँ त त्यस्ता केटाकेटीको डफ्फानै बसेको हुन्छ । कोही त्यस्तै फोटोकपी लिएर छिर्छन कोही केटाकेटीहरु खुट्टा ढोग्दै पैसा माग्छन् । त्यहाँ पनि कोही फर्केन खाली हात ।
बसपार्कमा १५ मिनेट बसेर बस लाग्यो नारायणगढ तर्फ । फेरि चौराहामा आएर अडियो । त्यहाँ पनि एकजना बालक छिरे खुट्टा ढोग्दै हात फैलाउँदै । उ पनि खाली हात झर्नु परेन । बस हिड्यो । बर्दघाट आएर बसको रफ्तार धिमा भयो । त्रिवेणी जाने चोक नेर रोकियो बस । 'लौ आजको पत्रिका हेर्नु होस' ढोका नेर यो आवाज सुनियो । त्यता हेरेको कोही देखिन । उत्ति नै खेर मान्छेको ढाड भने देखियो । अनि केही बेरपछि टाउको पनि । हातको बलमा एकजना बस उक्लदै रहेछ । दुवै खुट्टा सुकेर मुठ्ठी भरका भएका । हात र घुडाको बलमा त्यो मान्छे बस भित्र छिर् यो ।
छिरिसकेपछि फेरि करायो 'ल पत्रिका हेर्नु होस ।' गर्मीले असिन पसिन भएको अन्दाजी २८ या ३० को सो युवकको हातमा पत्रिका भने छैन । गलामा पैसा राख्ने मैलो थैलो भिरेको उसले केही बेरपछि पत्रिका पनि निकाल्यो । पत्रिका रहेछ उसले लगाएको कमिजको भित्र । बस केही बेर अडियो त्यहाँ । 'पत्रिका लिनु पत्रिका' आशावादी भएर युवक कराइ रहेको छ । अह उस तर्फ कसैको ध्यान छैन । अघि त्यसै पैसा माग्नेहरुलाई रुपिया दिन तम्सनेहरु अहिले केही थाहा नै नभए जस्तो गर्दैछन् । बरु चिसा पकौडा र अण्डा भने त्यहा धमाधम खपत भइरहेको छ ।
पत्रिका किन्न कोही अग्रसर भएनन् । मेरो घरमा दुईदुईवटा पत्रिका आउँछ । लगभग दुई घण्टापछि मैलै ति हेर्न भ्याउँछु । त्यसैले मलाई पत्रिका किन्न आवश्यक थिएन । तर शारिरिक रुपमा असक्त त्यो युवकले ल्याएको पत्रिका कसैले खै भनेर मागेको नदेख्दा मलाई कस्तो कस्तो लाग्यो । त्यो रुपमा धेरैले मागेर गुजरा चलाउँछन् । त्यसै हात फैलाउन आएको भए निश्चय नै कसैले एक दुई रुपैयाँ हत्केलामा थमाइ दिन्थे । तर पत्रिका बेचेर खान खोजेका बेला कसैले वास्ता नै गर्दैन । श्रम गर्नेको कस्तो सम्मान नभएको हो जस्तै लाग्यो मलाई ।
पत्रिका खपत हुने कुनै छेकछन्द नपाएपछि निरास हुँदै फर्कन थाल्यो त्यो युवक । अन्तिममा मैले एउटा पत्रिका माँगे र पत्रिकाको मुल्य पाँच रुपैयाँ उस तर्फ बढाए । 'पाँच रुपैयाँ त होइन दाइ' उसले भन्यो '१० रुपैयाँ दिनु होस ।' जुन तरिकाले बसमा चढ्ने मिहेनत गरेर उसले पत्रिका बेचेको छ त्यसका लागि पाँच रुपैयाँ मात्रै तिर्नु त मलाई पनि त्यत्ति उचित लागेको होइन । उसले थप्यो 'म शारिरिक रुपमा असक्त छु त्यसै नमागेर काम गरेर केही लिन खोजेको हो हजुर ।' उसको भनाइ गलत होइन । तर मेरो अपेक्षा के हो भने उसले पैसा बुझ्ने बेलामा नभएर पत्रिका दिदा नै यी कुरा गरे कसैले पत्रिका लिन्न पनि पक्कै नभन्ला । अनि कुनै गुनासो गर्ने ठाउँ पनि नरहला ।

गोली मात्रै ठोकिन्न काजिरङ्गामा

भारत आसाम राज्यको गोलाघाट जिल्लामा पर्ने काजिरङ्गा नेशनल पार्क नेपालको पुर्वी सिमाना झापा काँकडभिट्टाबाट झण्डै नौ सय किलो मिटर टाढा छ । तर त्यहाँ भएको संरक्षण कार्यको नेपालमा प्रया चर्चा भइरहन्छ । काजिरङ्गाको प्रगति वास्तवमा लोभ लाग्दो नै छ । काजिरङगाले प्रकृतिको साथ, कर्मचारीको भरोसा र सरकारको संरक्षण केन्द्रित नीतिको साहारा पाएको छ ।
काजिरङ्गाले पाएको सफल्ताको तीन सुत्र नै हुन् यी । काजिरङ्गाको क्षेत्रफल सानो छ । तर यहाँ विश्वको सवैभन्दा धेरै एकिसंगे गैंडा पाइन्छ । यहाँ सन् २००९ मा भएको गणनामा २०४८ वटा गैंडा फेला परेका थिए । त्यसपछि नेपालको चितवन नेशनल पार्कमा धेरै गैंडा फाइन्छ । भर्खर सकिएको गणना अनुसार चितवन नेशनल पार्कमा ५०३ वटा गैंडा छन् ।
क्षेत्रफलमा काजिरङ्गा चितवन नेशनल पार्कभन्दा सानो छ । काजिरङ्गाको क्षेत्रफल केही समयअघिसम्म जम्मा ४३० वर्ग किलोमिटर थियो । अहिले ८६० वर्गा किलोमिटर पुगेको छ । चितवन नेशनल पार्कको क्षेत्रफल सुरुदेखि नै ९३२ वर्ग किलो मिटर रहेको छ । सानो भइकनपनि चितवनको तुलनामा पाँच गुणा गैंडा छन् त्यहाँ ।
गैंडा मात्रै होइन त्यहाँको भुगोलमा ११६७ वटा जंगली हात्ती पनि अटाएका छन् । जंगली भैसी अर्नाको संख्या १९३७ रहेको छ । पाँच सयभन्दा बढी प्रजातिको चराहरु छन् । बाघको संख्या ८६ रहेको छ । अरु साना ठुला जिवजन्तु पनि धेरै नै छन् । सानो क्षेत्रफलको नेशनल पार्कमा धेरै संख्यामा वन्यजन्तु अटाउनुको कारण त्यहाँको सहज प्राकृतिक वातावरण नै हो ।
काजिरङ्गाको कुल भुभाग मध्ये ६५ प्रतिशत भुभाग घाँसे मैदानले ओगटेको छ । ठुला रुखहरु भएको जंगल क्षेत्र २८ प्रतिशत मात्रै छ भने नेशनल पार्कको पाँच प्रतिशत हिस्सा जलाशयले ओगटेको छ । चितवन निकुाजमा पहिले २० प्रतिशतसम्म रहेको घाँसे मैदान खुम्चेर पाँच प्रतिशत भएको थियो । प्रसस्त घाँस पानी भएपछि घरेलु मात्रै होइन जंगली जनावरहरु पनि फस्टाउदा रहेछन् ।
गैंडाको मुख्य वासस्थल मानिने चितवन नेशनल पार्कमा सुरक्षा पोष्टहरुको संख्या ४८ मात्रै छ । काजिरङ्गामा १५२ वटा पोष्ट छ । जहाँ पार्कका हतियारधारी पाँच छजना गार्डहरु बस्ने गर्छन् । गैंडाको चोरी सिकार काजिरङ्गाको मुख्य चुनौती हो । चोरी सिकार विरुद्ध जाइलाग्न पार्कका सुरक्षाकर्मीलाई नेपालको तुलनामा असिमित नै लाग्ने अधिकार प्राप्त छ ।
चोरी सिकारीले एक ठाउँमा बन्दुक पड्काए त्यो अवाज सुनेर तीनवटा पोष्टका सुरक्षाकर्मी सकि्रय हुन मिल्ने गरेर पोष्टहरु राखिएको छ । तै पनि चोरी सिकार ठप्प भने छैन । गत वर्ष अर्थात सन् २०१० मा चोरी सिकारीले पाँचवटा गैंडामाथि आक्रमण गरे । जसमध्ये तीनवटाको मृत्यु भएको पुर्व असामको वन्यजन्तु विभागका डिभिजन फरेष्ट अफिसर डीएफओ डीडी गोगोईले जानकारी दिए ।
पार्क भित्र शंकास्पद अवस्थामा मान्छे देखिएमा सुरक्षाकमीले सिधै गोली समेत हान्छन् । सन् २०१० मा पार्क भित्र १० जना सिकारीहरु सुरक्षाकर्मीको गोलीबाट मरेको गोगोईले जानकारी दिए । सुरक्षाकर्मीले पार्क भित्र मान्छे मारेमा त्यो सिधै प्रहरी कारवाहीको विषय बन्दैन । पार्क सुरक्षाकर्मीले मारेको गलत हो भन्ने लागेमा छुट्टै सरकारी निकायमा छानविनका लागि निवेदन दिनु पर्छ ।
सो निकायले छानविन गर्नु पर्छ भन्ने लागेमा समिति गठन गर्छ र सोही समितिको प्रतिवेदनको आधारमा सरकारले निर्णय लिन्छ । नेपालका पार्क सुरक्षाकर्मीलाई यस्तो असिमित अधिकार प्राप्त हुनु कल्पना बाहिरको कुरा हो । नेपालमा पार्कको सुरक्षाको लागि राष्ट्रिय सेना समेत खटेको छ । त्यहाँ भने पार्कको आफ्नै सुरक्षा गार्ड मात्रै रहेका छन् ।
दुर्लभ वन्यजन्तु अपराधको आरोपमा पक्राउ परेमा अहिले १० वर्षदेखि आजिवन कारावासको सजाय हुने रहेछ । पहिला तीन वर्ष मात्रै कैद हुँदो रहेछ । मुद्दा नेपालमा जस्तो निकुंजमा नै नभएर अदालतमा चल्दो रहेछ । अनि काजिरङ्गालाई वन्य जिवजन्तुको भिडभाड स्थल र मान्छेको चाप कम हुने क्षेत्र बनाउन भारत सरकार लागेको पाइयो ।
त्यति धेरै वन्यजन्तु पाइने नेशनल पार्कलाई पर्यटकीय गन्तब्यभन्दा पनि संरक्षण केन्द्रकै रुपमा चिनाउन अधिकारीहरु प्रयासरत छन् । काजिरङ्गा पर्यटकका लागि छ महिना मात्रै खुला हुन्छ । जुनदेखि नोभेम्बरसम्म पार्क पर्यटकका लागि बन्द हुन्छ । अनि होटलहरु पार्क भित्र त छदै छैनन् बाहिर पनि निकै थोरै र पार्कको सिमानाभन्दा केही पर छन् ।
चितवनमा पार्क भित्रै होटलहरु छन् । बाहिर रहेका होटलहरु पनि पार्कको सिमानासँगै जोडिएका छन् । निकुंज १२ महिना नै खुला हुन्छ । पर्यटकहरुको चहल पहलप्रति आँखा चिम्लिने गरिन्छ नेपालमा । संरक्षण कमाइका लागि हो भन्ने अवधारणा प्रवल भएको हामो नेपालमा काजिरङ्गाबाट सिकुन पर्ने कुराहरु धेरै छन् ।
पर्यटनबाट काजिरङ्गाले वर्षमा एक करोड रुपैयाँ कमाउँदो हरेछ । संरक्षणका लागि १२ करोड रुपैयाँ खर्च हुँदो रहेछ । भारत बाहिरका विदेशी पर्यटक जम्मा पाँच छ हजारको हाराहारीमा आउँदा रहेछन् । 'जैविक विविधता र दुर्लभ वन्यजन्तु संरक्षणको नमुनाको रुपमा यसलाई विकास गर्न खोजेका हौं कमाइका लागि उपयोग गर्ने सरकारी नीति छैन' डीएफओ गोगोईले भने ।