'हाम्रो घरको धुरीमाथि हवाइ जहाज उठ्छ । हाम्लाई पिर गिठा भ्याकुर कता तिर जुट्छ ।साँझ बिहान हिउँद र वर्खा कस्ले बुझ्छ चेपाङको पिर मर्का ।'
चितवन लगायत मकवानपुरधादिङ र गोरखाको विकट पहाडी क्षेत्रमा बस्ने नेपालका आदिवासी चेपाङको अवस्था यो गीतभन्दा फरक छैन । कष्टर जिवन बिताउँदै आएका चेपाङ समुदायका अगुवालाई अचेल नयाँ खाले पिरले पनि सताउने गरेको छ । चेपाङको युवा पुस्ता आफ्नो संस्कार र संस्कॄतिबाट टाढा हुँदै गएको अनुभूति उनीहरुलाई छ ।चेपाङको वस्तीमा छोनाममा ढ्याङग्रो बज्ने क्रम घट्न थालेको छ । सामुहिक रुपमा पुजा गर्ने भुँयरथान भेटिन मुस्कील छ । वायु पुज्ने चलन एकादेशको कथा बन्दै छ । '
हामी विपन्न होउँला तर कला संस्कृति र संस्कार त हाम्रा पनि प्रसस्तै छन् नि'
चेपाङ अगुवा यमन चेपाङ भन्छन् । उनै यमनले यस पटक गाउँगाउँमा चेपाङको संस्कार र संस्कृति सम्झाउने अभियानको अगुवाइ गरे ।
चितवनका ३६ गाविस मध्ये नौवटा पहाडी गाविस चेपाङ बहुल्य क्षेत्र हो । ति गाविसमा चेपाङहरुको साँस्कृतिक टोली १० दिनसम्म डुल्यो । '
दुःख पिर अनि माया पिरतीको गीत सुनायौं हाम्रा रितिथिति के के हुन नाटकका माध्यमबाट त्यो पनि बतायौं । अनि हाम्रा संस्कार हाम्रा अमुल्य सम्पत्ति हुन तिनलाई भुल्नु हुँदैन भन्ने संदेश दियौं'
कलाकार रविन चेपाङले भने ।चेपाङको मुख्य चाड छोनाम अर्थात न्वागी हो । खेतबारीमा फलेको नयाँ अन्न फलफुल त्यस दिन आफ्ना पुर्खालाई चढाएर मात्रै चेपाङले खाने गर्छन् । झाँकि्रको भेषमा रहने चेपाङको पुरोहित अर्थात पान्देले मन्त्र उच्चारण गर्दै अन्नहरु पिता पुर्खालाई चढाउने गर्छन् । नयाँ पुस्ता पान्दे भनेको के हो थाहा नै नपाउने भएका छन् । कसैले त पान्देलाई पाण्डे भनेर गलत उच्चारण गर्छन् ।'
हाम्रा संस्कार र शब्द के हुन तिनको महत्व के हो नाटक र साँस्कृतिक कार्यक्रमबाट ति कुरा जनमानसमा राख्ने काम गर् यौ'
नेपाल चेपाङ संघका केन्द्रीय महासचिव समेत रहेका यमनले सुनाए । नयाँ नेपालमा जनजातिको आत्म सम्मानलाई कायम राख्न पनि संस्कार र संस्कृति जोगाउन आवश्यक रहेको उनले बताए ।
आफ्नो उमेर बताउँने उनको तरिका रोचक नै थियो । रोकिदै बोल्दै उनले सुनाइन् '
९० सालको भुकम्प जाँदा म १० वर्षकी थिएँ ।'
अगाडी भनिन् '
अब म ९० कि हुन मात्रै तीन वर्ष बाँकी छ ।'
मात्रै १० की हुँदा प्रकृतिको भुकम्पको भयङ्कर ताण्डब देखेकी ८७ वर्षीया धर्मकुमारी भट्टराईले यो लामो जिवनमा अरु खाले झट्काहरु पनि पटक पटक बेहोरेकी छन् । सम्बन्ध जुट्नुको खुसी क्षणिक छ । बिछोडका पिडाहरु छाती भरी छन् ।नाम र उमेर लगत्तै उनले आफ्नो अवस्था बारेर थप भनिन् '
म बाल विधवा ।'
त्यसै त रोकिएर कुरा गर्ने धर्मकुमारीको बोल्ने गति झनै धिमा भयो । देवघाटधाममा तीनवटा बृद्धाश्रम छन् । जसमध्येको एउटा हो रोटरी करुणालय बृद्धाश्रम । सोही आश्रमा तीन वर्षदेखि बस्दै आएकी छन् धर्मकुमारी । त्योभन्दा अघि उनी वनारसमा थिइन् । बाबुआमाले उनलाई परदेशीको जिम्मा लगाएर बनारस पठाएका हुन् । सिन्धुलीमा जन्मेकी धर्मकुमारीको सुरुको थर हो खतिवडा । बनारस गएपछि उनी भइन् भट्टराई ।सिन्धुली छाड्दा उनी जम्मा १२ वर्षकी थिइन् । आमाबाबुले ३० वर्षको परदेशीसँग जिम्मा लगाए । जिम्मा लगाए भनेको बिहे गरेर अन्माइदिए । ३० वर्ष पाका भट्टराईले त्यसअघि पनि दुई विहे गरेका रहेछन् उनी परिछन् तेस्री । तर भट्टराईसँगको साथ तीन वर्ष पनि टिकेनछ । विहे गरेर बनारस पुगेपछि एक वर्ष उनी त्यही बसिन् । एक वर्षपछि माइत सिन्धुली आइन् । माइतमा पनि उनले पुरै एक वर्ष बिताइन् ।माइतबाट फर्केर गएको छ महिना भएको थिएन श्रीमान ज्वरोले थलिए । आठ दिनसम्म ज्वरो निको भएन । त्यही ज्वरोले भट्टराई बाजेलाई लग्यो । सानैमा बिहे भयो । बिहे भएको अढाइ वर्ष पनि बित्दा नबित्दै श्रीमान बिते । बिछोडको यो नयाँ चोटले पुरानो घाउ पनि बल्झायो । उनका पिता पनि बालखैमा बितेका रहेछन् । बाबुकोत अनुहार पनि सम्झन गाह्रो पर्छ भन्छिन् धर्मकुमारी । जन्मेको सानै उमेरमा पिता गुमाइन् । जिवनभर साथ दिने पति पनि चाडै चितामा जलेको देखिन् । एकपछि अर्को बर्जपात भयो उनीमाथि ।कुरा यत्तिमा खत्तम हुँदैन । पति बितेको चानचुन १० वर्षपछि उनलाई जन्म दिएकी आमाले पनि संसार छाडिन् । साथ दिनेहरु धमाधम जान थाले । सम्पत्ति पनि नभएको होइन तर त्यसले पनि झनै चाडो डेरा सरेको देखिन धर्मकुमारीले । बनारसमा उनको ३० बिघा जमिन थियो । तर श्रीमानको मृत्युपछि मुद्दा मामिलाको झमेला सुरु भयो । आफ्नो भनेको सम्पत्ति सवै अरुको भएको नमिठो क्षण पनि उनले आफ्नो छातीमा संगालेकी छन् । यता माइतीमा आमा बितिन् भएको एउटा भाइ पनि बाचेनन् । सात दिदी बहिनीमा साइली दिदीका सन्तान मात्रै यो धर्तीमा उनका आफन्त हुन् । कहिले काही उनीहरु भेट्न आउँदा उनलाई बल्ल यो संसार केही उज्यालो लाग्दो रहेछ ।
अनि बनारसमै उनी लामो समयसम्म पाटीमा बसिन् । घुम्दै फिर्दै देवघाट आएका बेलामा यतै अडिइन् । उनी बसेको आश्रमलाई दाहिने पारेर दिनको चारपाँचवटा लर्को तल नदी किनार तर्फ झर्ने गर्छ । जिवन सकिएपछि नदी किनारमा जलाउन लाश बोकेर ल्याएका मलामीको लर्को हो त्यो । परेपछि जलाउन ल्याउने ठाउँको नजिकै आइ पुगिएछ भन्ने लाग्छ अचेल धर्मकुमारीलाई । त्यसैले जिवनमा कहाँदेखि कहाँ पुगे पनि अहिले आएर बसेको ठाउँ आफ्ना लागि उपयुक्त भएको उनको ठम्म्याइ छ ।'
मरेपछि त्यसै मिल्कन नपर्ला । किन भने गंगाजी नजिकै रहिछिन् । जस्ले पनि त्यहाँसम्म लगेर सेलाउलान नि'
उनी ढुक्क छिन् । मर्ने बेलामा सजिलै प्राण जाओस भनेर उनले दिनरात भगवान पुकारेकी छन् । भगवानले धेरै पुकार नसुने पनि जिवनको अन्तिम चरणको यो अपिल सुनिदिए हुन्थ्यो भन्ने उनको इच्छा छ । दुःख र विछोडले भरीएको धर्मकुमारीको जिवनले के देखाउँछ भने मान्छे एक्लै किन नहोस तर उ लामो यात्रा हिड्न सक्दो रहेछ । अनि दुःखले जति थिचे पनि पुरा जिवन जिउँन पाउँदो रहेछ । कालो बादलमा चाँदीको घेरा भने झै उनको भोगाइले अरुलाई भने आशावादी बनाउन सक्छ ।