चरीमाया

फोटो हेर्दा अलि उमेर भए झै देखिन्छ, तर यी मान्छे सानै छन् । शरीरले नसमाएको ह्वाङ्ल्याङ्गको हरियो ब्लाउज, आकासे रङ्को बुट्टे सारी, दाहीने नाडीमा हरियो चुरा, देब्रे नाडीमा एउटा हरियो र अरु रातो चुरा, खुट्टामा नमिलेको प्लाष्टिकको कालो चप्पल, नाकमा गोलो मुन्द्री यो या बुलाँकी के हो झुण्डीएको, यस्तो पहिरनकी ति युवतीको अनुहारमा कुनै चहक छैन । साह्रै नै पिर परेर टोलाएकी जस्ती, रुदा रुदै भर्खर थामिएकी बालिका जस्ती । उनी बालिका होइनन् । यो कुरा उमेर र अरु कुराले भन्दा पनि गलामा झुण्डीएको लामो रातो पोतेले भनि रहेको छ ।
'तिम्रो नाम के हो ?' नजिकै गएर सोध्दा उनी झसङ्ग भइन । उनी साच्चिकै टोलाएर बसेकी रहिछन् । मेरो आवाज सुनेपछि उनको आँखा केही सल्बलाए । गालामा अडाएको हात झिकिन र घुँडामा पुराइन् । सारीलाई घुँडाबाट केही तल सारिन् । तर मेरो सोधाइको सुनुवाइ गरिनन् । अनि मैले फेरि उनलाई पहिलाको प्रश्न दोहराए । आडैमा एकजना युवक थिए, दाहिने हातले विस्तारै कोट्टाइन उसलाई । त्यसपछि के होला भन्दै युवकले म तर्फ हेरो । मैले फेरि सोध्नु परो उनको नाम के हो भनेर ।
'उसको नाम चरी माया हो' युवकले भन्यो । त्यो युवक चरीमायाको लोग्ने रहेछन् । युवक पनि खाइ लाग्दो थिएन । मैले सोधे उ चरीमाया भए तिमी को नि यसले भन्यो 'म बुधराम ।' यी दुवै नेपालका सिमान्तकृत आदिवासी समुदाय चेपाङको छोराछोरी हुन् । चेपाङहरु चितवनको पहाडी क्षेत्रमा बस्छन् । चितवनको विकट पहाडी क्षेत्र लोथर गाविसको वडा नं. ९ कान्दाका बासिन्दा हुन् चरी र बुध । कान्दा जान पैदल हिड्नु पर्छ । पैदल हिड्ने बानी नभएकाहरुलाई राजमार्गबाट १२ घण्टाभन्दा बढी लाग्छ कान्दा पुग्न । कान्दाका बासिन्दाले छ या सात घण्टामा काट्छन् यो बाटो ।
चरीमायालाई सोध तिम्रो उमेर कति हो भनेर । तर उत्तर बुधरामले नै दिए १७ भनेर । बिहेबारी २० पारी भन्ने नारा त्यो कान्दामा के लागु हुनु । अझ उनीहरुको बिहे भए कै पाँच वर्ष पुगे छ । तिम्रो उमेर कति नि मैले बुधरामलाई सोध्दा उनले २१ भने । अर्थात बुधराम १६ र चरीमाया १२ कि हुँदा यी दुईबीच लगन गाँठो बाँधिएको रहेछ । बिहेको दुई वर्षमा चरीमायाले छोरी जन्माइछन् । यी चरी १४ वर्ष मै आमा बनेकी रहिछन् । तर चरीको कोख अहिले रित्तै छ ।
जन्मेको १० महिना मै छोरीको मृत्यु भएको रहेछ । 'घाँटी घ्यारघ्यार भइरहन्थ्यो । बचाउ नै सकिएन' बुधरामले खिन्न हुँदै भने । उनलाई के भएको हो गाउँको ठुलो धामीले पनि खुट्ट्याउन सकेन । धामीले नसकेपछि कालले लैजाने नै भयो भन्छन् बुधराम । त्यो ठाउँमा डाक्टर भने पनि भगवान बने पनि त्यही धामी नै हो । 'अस्पताल त ज्यादै टाढा पो छ है सर' बुधरामले भने । टाढा भएकाले अस्पताल आँगन टेक्न पाउँदैनन् धेरैले ।
'कान्दा' यो नामले तपाइँहरुलाई पक्कै केही सम्झना भएकै होला । यो त्यही गाउँ हो जहाँ गत वर्षको जेठमा जंगलबाट ल्याएको विषालु च्याउ पकाएर खाँदा एकै घरका आठजनाको ज्यान गएको थियो । चितवन जस्तो कहलिएको सुगम जिल्लामा भइकन पनि कान्दाको कष्ट कर्णाली क्षेत्रको कुनै गाउँको जस्तो छ । चरीमायाको पोते यसैको उदाहरण हो । चरीमायाको रित्तो कोख यसैको प्रमाण हो । कान्दा चितवनका सरकारी निकायको आँखा पर्न नसकेको गाउँ हो । जहाँ चरीमायाको जस्तो पिडा, त्यहाँ रहेका ५६ घरमै चाडै ननिस्कने पाहुना जस्तो बास बसेको छ ।

देउजरकी हरिमाया

हरिमायलाई मैले साउनको अन्तिम हप्ता भरतपुर अस्पतालमा देखेको थिए । उनी गर्भवती भएकी रहिछन् । गर्भवती महिलाले स्वास्थ्य केन्द्रमा नियमित जाँच गराउनु पर्छ । त्यसैका लगि उनी अस्पताल आएकी थिइन् । नाम हरिमाया चेपाङ र ठेगना सिद्धि गाविसको देउजर हो भन्ने सुनेपछि मेरा कान केही ठाडा भएका थिए । सिद्धि गाविस चितवनको पहाडी गाविस हो जहाँ ८५ प्रतिशतभन्दा बढी चेपाङ बसेका छन् । चेपाङहरु सिमान्तकृत वर्गमा पर्ने नेपालका आदिवासी जनजाती हुन् । पहाडी पाखेरामा कष्टकर जिवन बिताइ रहेका उनीहरुको आर्थिक अवस्था कमजोर छ । अनि शिक्षा र स्वास्थ्य तथा समाजिक जागरणको क्षेत्रमा पनि पछाडी छन् भन्ने गरिन्छ ।
त्यस्तो ठाउँ र सामाजिक अवस्थाकी हरिमाया स्वास्थ्य परीक्षणको लागि भरतपुरसम्म आइन भन्ने सुन्दा कान ठाडो हुनु स्वभाविकै हो । भरतपुर आसपास कै धेरै गर्भवती महिला अत्यावश्यक नियमित स्वास्थ्य जाँचका लागि अस्पतालनआउने परिपाटी छ । भरतपुरबाट धेरै टाढा देउजर गाउँकी हरिमाया भने आइछन् । अरुले पछाडी परेको भनेर बुझ्ने गरेको चेपाङ समुदायमा स्वास्थ्यका लागि आएको गज्जबको चेतनको रुपमा लिए मैले यसलाई । त्यो उ बेलाको कुरा थियो । उनै हरिमाया हिजो भदौ २८ गते बुधबार फेरि भेट भइन् ।
देउजर उनको पुरानो गाउँ रहेछ । केही वर्षयता भने पदमपुरको नयाँबस्तीमा बस्ने गरेकी रहछिन् । त्योबस्ती भन्दा झण्डै तीन किलो मिटर पर दक्षिणमा रहेको जुटपानीको प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रमा देखिएकी हुन् उनी । एक महिनाअघिको भेषभुषामै थिइन उनी, त्यही पुरानो र मैलो म्या_िक्स भिरेकी कपाल पनि राम्रोसँग नकोरेकी हरिमाया लौन पेट दुख्यो भन्दै स्वास्थ्य केन्द्र आएकी रहेछन् । परीक्षण पछि स्वास्थकर्मीले हरिमाय सुत्केरी हुने अवस्थामा पुगेको ठहर गरे तर उनी भने घर जाने अडान राख्न थालिन् ।
'घरमा कोही छैन । बाख्रा चराउँदा चराउदै यसो दाम्लोमा बाधेर आएको । घाँस हाल्न पनि पाएको होइन' हरिमायले घर जानु पर्ने बाध्यता खोलिन् । हरिमायाले योभन्द्या अघि दुईवटा बच्चा जन्माएकी छन् । जेठी छोरी नौ र अर्को छोरो छ वर्षको छ । यी दुई बाहिर बसेर पढ्छन् । घरमा लोग्ने र उनी मात्रै । सातवटा बाख्रा छन् घरमा । कमाइको राम्रो स्रोत हो यो । लोग्ने साह्रै सिधा र सोझा छन् । कुल्ली काममा जान्छन् । बिहान बाख्रा लिएर जंगल जाँदा लोग्ने कुल्ली काममा निस्केका थिए । त्यसैले घरमा बाख्रा स्याहार्ने कोही भएन भनेर हरिमाया निकै पिरोलिएकी थिइन् ।
पेट दुखेपछि साइकल चढेर हुत्तिदै उनी स्वास्थ्य केन्द्रमा आइपुगेकी थिइन् । साइकलमा दौडिदै गएर बाख्रालाई घाँस बाँधेर फेरि आइ हाल्छु भन्ने प्रस्ताव राखिन उनले । तर नस्रहरुले जाँदौ गर्दा बाटो मै बच्चा जन्मियो भने के हुन्छ भनेर हकारे । यो हकराइले पनि हच्किनन् हरिमाया । उनी बेडमा बस्नुको साटो दौलोमा आएर उभिन थालिन् । मौका मिले साइकल टिपेर घर दौडने हुन कि भन्ने पिरलो भयो स्वास्थ्यकर्मीलाई । कसैसँग खवर पठाएर श्रीमानलाई यही बोलाउ भन्ने सल्लाह दिए हरिमायालाई उनीहरुले । केन्द्रमा आएको एक युवकलाई केही कुरा भनेर पठाइन उनले । हरिमायाको लाग्नेलाई पनि मैले भरपुरमा भेटेको थिए देखे चिन्न सक्छु । मै गएर ल्याइदिउँ क्याहो भन्ने लाग्यो र तिम्रो लोग्ने कहाँ छन् भनेर सोधे उने क्ल्व चोकमा घर बनाउने काम गर्दैछन् भनिन् । क्लव चोक टाढा थिएन । त्यसैले मैले बाइक लिएर उनको श्रीमान खोजिदिन गए । पुरा क्लव चोकका एकएक घर हेरे तर हरिमायाका श्रीमान देखा परेनन् म रित्तो हात फर्के ।
स्वास्थ्यकेन्द्र छिर्दा मैले हरिमायाका श्रीमानलाई बेाजमा टुक्रुस्स बसेको देखे । लोग्ने गएपछि हरिमाया केही ढुक्क देखिन् । उनले लोग्नेलाई घर गएर बाख्रा स्याहर्न र फेर्ने कपडा लिएर आउन अराइन् । साइकल बोकेर हरिमायाका लोग्ने गए त्यसपछि बल्ल हरिमाया शैयामा गएर पल्टिन् । जुटपानीको प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रमा प्रशुति सेवा सुरु भएको एक वर्ष पुगेको रहेछ । कुल ७२ जना त्यहाँ आएर सुत्केरी भएका रहेछन् । हरिमाया जस्ता चेपाङ समुदायका कतिजना सुत्केरी भए छन् त ? नस्रहरुले ढड्डा नै पल्टाएर खोज्न थाले ७२ मा चेपाङ महिला जम्मा दुईजना मात्रै रहेछन् ।

संविधानको लागि तपस्या

स्कुल पढ्दा हामीले नेपालका कुनै प्रचिन राजाका बारेमा घोक्ने गरेको कुरा यस्तो थियो । ती राजाले गर्मीमा पंचअग्नी ताप्ने गर्दथे । जाडोमा कपडा समेत नलगाएर हिमालयमा गए तपस्या गर्दथे । आफ्ना मनोभावनाहरु पुरा गराउन भगवान पुर्कार्दै उनले त्यसो गर्ने गरेको हाम्रा पाठ्यपुस्तकमा बर्णन थियो । ति राजाको सम्झना यो बेलामा किन भयो भन्ने लाग्न सक्छ । अस्ति भदौ १३ गते मध्यान्हमा भरतपुरमा देखेको एउटा दृश्यले उहिल्यैको त्यो पढाइ याद दिलायो ।
भदौ महिनाको चर्को गर्मी, आकास बादल बिहीन थियो । मध्य दिनको सुर्यको तापले सडकको कालोपत्रे पग्लेलाझै भएको थियो । यस्तो बेलामा ६९ वर्षका एक बृद्ध प्ले कार्ड बोकेर सडकमा निस्किए । चितवनको विकट पहाडी गाविस कोराकका बिर्खबहादुर चेपाङ 'समय मै संविधान देऊ' भन्ने नारा लगाउँदै खाली खुट्टा तातो पिचमा फटाफट हिँडे । हामीले पढेको राजाको सम्झना गराउँदैन त यो दृश्यले ।
नेपाल चेपाङ संघ चितवन जिल्ला कार्य समितिले भरतपुरमा आयोजना गरेको दवाव र् याली र कोणसभामा भाग लिन उनी कोराकबाट आएका हुन् । भरतपुरबाट उत्तर पुर्वी दिशामा रहेको कोराक ५० किलो मिटर टाढा छ । तर २० किलो मिटर मोटर बाटोमा हिडेर अरु बाटो पैदल जानु पर्छ । 'गाउँमा चप्पल लगाउने गरेको छैन' संविधान माग्न सदरमुकाम आएका बिर्खबहादुरले भने ।
चेपाङहरु नेपालका सिमान्तकृत आदिवासी हुन् । विकड पहाडी क्षेत्रमा बस्ने हुनाले उनीहरु आर्थिक रुपमा नाजुक अवस्थामा छन् । पाखो खेत बारीमा फलेको अन्नले तीन महिना पनि खान नपुग्ने चेपाङहरुको संख्या अत्याधिक छ । 'खाने पुग्दैन चप्पल लगाउने राम्रा कपडा फेर्ने कुरा सम्भवै छैन' बिर्खबहादुरले सुनाए । अरु बेला लगाएर संविधान माग्नका लागि कठोर बन्नका लागि पनि फुकालेका होइनन् उनले चप्पल । उनको नियति नै यस्तो ।
संविधान के हो ? सरकार के हो ? अहिले प्रधानमन्त्री को छ ? यस्ता कुराको केही मेसो छैन उनलाई । हिजो देशमा अशान्ति थियो भन्ने कुरा भने थाहा छ उनलाई । उनको गाउँमा लुक्नका लागि माओवादी जान्थे माओवादी खोज्दै सेना पनि पुग्थे । भिडन्त भएर मान्छे पनि मरे । कोराकको चिप्लेटी र नजिकैको वीरेन्द्रनगरमा भिडन्त भएर मान्छे मरेको उनको दिमागमा ताजै छ ।
'अब त्यस्तो लडाइ नहोस भन्ने चाहना मात्रै हो । मलाई अरु धेरै कुरा थाहा भएन' बिर्खबहादुरले भने । तर उनका चाहना यहाँका नेताले सुन्ने नसुन्ने ठेगान छैन । गाउँका साथीहरुले जाउँ भनेकाले उनी सदरमुकाम आएका हुन् । गाउँबाट भरतपुर पनि उनी कमै आउजाउ गर्छन् । संविधान माग्न चितवनमा विभिन्न पहाडी गाउँबाट भरतपुर आएका चेपाङहरुमा बिर्खबहादुर जस्ता चप्पल बिहीन चेपाङ चारजना थिए ।
भरतपुरको केन्द्रीय बसपार्कमा भेला भएर उनीहरुले र् याली निकाले । तीन् किलो मिटर तातो पिच हिडेर र् याली चितवन जिल्ला विकास समितिको कार्यलय प्राङगण भित्र छिर् यो । जहाँ कोणसभा सम्पन्न भयो । 'चेपाङ बहुल्य चितवन धादिङ गोरखा मकवानपुर र तनहुँमा जिल्लामा हामीले र् याली निकालेका हौं' नेपाल चेपाङ संघका केन्द्रीय महासचिव यमन चेपाङले जानकारी दिए ।
भदौ १४ मा संविधानको मस्यौदा जारी हुनु पर्ने उनीहरुको माग थियो । चेपाङ बाहुल्य क्षेत्रलाई चेपाङ स्वायत्त गणराज्य घोषणा गर्नु पर्ने उनीहरुको अर्को मुख्य माग रहेको छ । विकट क्षेत्रमा बस्ने लोपोन्मुख अवस्थाका जाति भए पनि संविधान सभामा दुईजना चेपाङ पुगेको छन् । माओवादी र एमालेले समानुपातिक सिटमा एक एकजना चेपाङलाई सभासद बनाएका छन् ।

खै कस्ले सुन्ला यीनका कुरा

गत वर्ष जंगली च्याउ खाँदा एकै परिवारका आठजनाको दुःखद निधन भयो । यो पटक गाउँको सानो स्कुल पहिरोले भत्काइदियो । भत्केको स्कुल मर्मतको कुरा त पर जाओस सो स्कुलमा पढाउने शिक्षक समेत नहुने भए । शिक्षकको तत्काल व्यवस्था होस भन्ने माग लिएर आइतबार जिल्ला शिक्षा कार्यालय आएका चितवनको विकट क्षेत्र कान्दाका बासिन्दा झनै निराश भएर फर्के ।
लोथर गाविस चितवनको विकट पहाडी गाविस हो । सो गाविसको वडा नं. ९ मा पर्ने कान्दा गाउँ लोथर गाविसकै विकट गाउँ हो । कान्दा पुग्न पुर्व पश्चिम राजमार्गको वीरेन्द्रनगर या भण्डारमा झरेर १२ घण्टा पैदल हिड्नु पर्छ । सो गाउँमा वि.स.२०५८ सालमा कान्देश्वरी राष्टिय प्रथामिक विद्यालय खुलेको छ ।
कक्षा चारसम्म स्वीकृत पाए पनि त्यहाँ पाँच कक्षासम्म पढाइ हुँदै आएको छ । कान्दा गाउँका सयजना विद्यार्थी सो विद्यालयमा पढ्छन् । 'अब भने सवैलाई म एक्लैले पढाउनु पर्ने भएको छ' विद्यालयका प्रधानअध्यापक बालकृष्ण थपलियाले भने । प्राविसम्म पढाइ हुने विद्यालयमा कम्तीमा दुईजना दरबन्दीको शिक्षक रहनु पर्ने भए पनि त्यहाँ एकजना मात्रै छन् ।
चार वर्षदेखि त्यहाँ अर्का शिक्षक सहदेव पाठकले पनि बालकृष्णलाई सहयोग गर्दै आएका थिए । दरबन्दीको एकजना शिक्षकले ५० जना विद्यार्थीलाई पढाउनु पर्छ । त्योभन्दा बढी विद्यार्थी भए सरकारले बालकोष (पीसीएफ) मार्फत अरु शिक्षकको लागि रकम व्यवस्था गर्छ । ५० भन्दा बढी विद्यार्थीका लागि आउने रकमबाट शिक्षक पाठकको तलब भुक्तान हुँदै आएको थियो ।
पीसीएफबाट गत वर्षसम्म विद्यालयमा ६० हजार रुपैयाँ गएको थियो । यो वर्ष जम्मा नौ हजार रुपैयाँ जाने भयो । 'एक वर्ष पढाएर नौ हजार रुपैयाँ लेउ भन्न सकिएन । सहदेव सरले जागरि छाड्ने अवस्था आयो' प्रअ थपलियाले भने । कान्दा गाउँमा चन्दा र अनाज उठाएर निजी स्रोतमा शिक्षक राख्न सक्ने अवस्था छैन ।
त्यसैले आइतबार चितवन जिल्ला शिक्षा कार्यालयमा प्रअ थपलिया विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष चन्द्रबहादुर तमाङ र शिक्षक अभिभावक संघका अध्यक्षा सिताबहादुर चेपाङ सहितको टोली कुनै उपाय निस्कन्छ कि भनेर आइपुग्यो । गाउँलेका कुरा सुनेपछि जिल्ला शिक्षा अधिकारी बैकुण्ठराज अर्यालले तत्काल समस्या सुल्झाउने कुनै उपाए छैन भने जवाफ दिए ।
यसभन्दा अघि उनीहरुले गाविसका प्रतिनिधिहरुलाई पनि भेटेका थिए । 'उनीहरुले तलबका लागि भनेर पैसा दिन सकिन्न । बरु हामीले केही रकम दिन्छौ त्यो लगेर अमि्रसो लगाउँ कागती खेती गर त्यही बेचेर तलबमा खर्च गर भन्ने दिर्घकालिन उपाए दिएर पठाए' प्रअ थपलियाले भने । अहिले वर्षे विदा भएको स्कुल भदौ लागेपछि खोल्ने कि नखोल्ने भन्ने दोधार उत्पन्न भएको छ ।
कान्दाबाट अर्को विद्यालय यउरालीटार भन्ने ठाउँमा छ । कान्दाबाट त्यहाँ पुग्न चार घण्टा लाग्छ । पाँच कक्षा उत्तीर्ण भएपछि पनि टाढा जानको धौले धेरै विद्यार्थीले पढाइ छाड्छन् । कक्षा एक पढ्नको लागि त्यहाँ पुग्ने कोही हुँदैनन् । 'खान राखेको मानो काटेर स्कुल खोल्यौं अहिले आएर शिक्षकलाई तलब पनि दिन नसकेर बेहाल हुने भयो' सिताबहादुरले दुखेसो पोखे ।

सिमलाको श्रमदेखि गैंडा सिकारसम्म

चितवनको पहाडी गाविस कोराकको वडा नं ९ चिप्लेटी गाउँका काजिमान चेपाङको चार पाँच वर्षअघिसम्म गाउँमा छुट्टै शान थियो । गाउँदेखि धेरै टाढा रहेको भारत हिमांचल राज्यको सिमलामा श्रम गर्न उनी मात्रै जाँदैन थिए गाउँका युवाको टोली नै त्यहाँ पुर् याउँदथे । सिमलाको श्रमले काजिमानको मात्रै होइन गाउँका धेरै घरको चुल्हो राम्रोसँग बल्न सहयोग पुगेको थियो ।
उनै काजिमान अहिले भरतपुर कारागारमा थुनिएका छन् । दुर्लभ वन्यजन्तु गैंडा मारेको जघन्य अपराधमा उनी जेल परेका हुन् । एउटा दुईवटा हो र नौ नौवटा गैंडा मारेको अभियोग लागेको छ उनीमाथि । परदेश पुगेर श्रममा रमाइ रहेका उनी गैंडा सिकारी कसरी भए त ? काजिमान भन्छन् 'सुरुमा निकुंजले मलाई अनाहकमा गैंडा सिकारी भनेर खोज्न थाल्यो । भाग्दा हिड्दा पछि त्यही काममा लागियो ।'
काजिमानका काका विजराम चेपाङ वडाध्यक्ष समेत भएका व्यक्तिहुन् । उनी भन्छन् 'उ विस २०४९ सालमा पहिलो पटक सिमला पुगेको हो ।' सिमलामा घर बनाउने कुल्ली काममा लागे काजिमान । त्यहाँ चाहिने कामदार गाउँबाटै मगाउन थाले उनले । एक पटक त युवाहरुको समुहको पछि लागेर विजराम पनि सिमला पुगे ।
'के कस्तो रहेछ भनेर हेर्न गएको थिएँ' विजरामले भने । धेरै टाढा गए पनि युवाहरुले मिहनेत गरेर दुईचार पैसा जोडेको देख्दा विजराम दंग थिए । काजिमाले गाउँका केटाहरुका लागि पनि केही गरेको देख्दा उनी झनै मख्ख थिए । विस २०५६ सालमा आमा बितेको खबर सुनेर काजिमान घर आए । त्यसपछि भने उनी फर्केनन् गाउँ मै बसे ।
सिमलामा सिकेको सिप उनी गाउँ ठाउँमै लगाउन थाले । 'सिमलामा घरको गाह्रो लगाउने ढुंगा बोक्ने कुल्ली काम गर्दथ्यो । यहाँ घर बनाउने ठेक्का लिन थाल्यो' विजरामले सुनाए । चेपाङहरु नेपालका अल्पसंख्यक आदिवासी हुन् । पहाडी पखेरा नजिक बस्ने उनीहरु विपन्न छन् । 'काम गरेर दुई चार पैसा जोड्नु मेरो लागि अभिसाप भयो' भरतपुर कारागारमा रहेका काजिमानले कुरा खोले ।
कोराकमा पहिलेदेखि नै गैंडा सिकारीको बिगबिगी थियो । काजिमानको आर्थिक हैसियतमा सुधार देखिएपछि निकुंजले उनीमाथि पनि शंका गर् यो । 'मलाई ६० सालबाट निकुंजका मान्छेले खोज्न थाले' काजिमानले भने 'खोजेका मान्छे समातेर निकुंजले कहिल्यै छाड्दैन थियो त्यसैले निकुंजले समात्न र थुन्ने भयो भन्ने डरले लुक्दै हिड्न थाले ।'
काजिमान लुक्न थालेपछि निकुंजको शंका झनै झाँगिदै गयो । उनी घरमा बस्नै नसक्ने हुन थाले । यही मेसोमा उनको भेट कोराक कालिखोलाका राजकुमार चेपाङसँग भयो । राजकुमार त्यो बेलाका नामुद गैंडा सिकारी थिए । 'अब कामै नगर्दा तेरो नाम मुछियो । घरमा बस्न नसक्ने भइस बरु मसँगै हिँड भनेर राजकुमारले कर गर् यो' काजिमानले पुरानो दिन सम्झिए ।
त्यसपछि राजकुमारको पछि लागेर काजिमान गैंडा मार्न निस्किए । यो विस २०६३ सालको कुरा हो । हाल ३१ वर्षका भएका काजिमान ६६ सालसम्म गैंडा मार्ने काममा लागेको स्वीकार गर्छन् । तर गैंडालाई सिधै गोली हानेको भने उनले इन्कार गरे । उनका अनुसार बलबहादुर प्रजा भन्नेले गोली हान्थ्यो । गैंडा मरेपछि राजकुमारले खाग झिक्थ्यो ।
कहिले काही राजकुमारले भनेको ठाउँमा खाग पुर् याउन जान्थे रे काजिमान । उनले चितवनको खुरखुरेमा गएर एकजना अपरिचतलाई खाग जिम्मा लगाएका रहेछन् । अरु बेला जंगलमा गैंडा कुरेर बस्ने समुहमा मिसिएर भात पकाउने गस्ती आएको नआएको हेर्ने गर्दा रहेछन् । निकुंजको जंगल भित्र गैंडा ढुकेर १२ दिनसम्म बसेका रहेछन् उनी ।
'नोऊ पटक काममा जाँदा साढे छ लाख रुपैयाँ हात पर् यो' काजिमानले कमाइका बारेमा भने । थोरैमा २० हजारदेखि बढीमा एक लाख ५० हजार रुपैयाँसम्म बुझेका रहेछन् उनले । पैसा राजकुमारले नै दिन्थ्यो रे । उसले जे जति दियो थाप्यो हिड्यो किन थोरै भनेर प्रश्न समेत उठाउन नपाइने काजिमानले बताए ।
निकुंजले नामुद सिकारी भनेको राजकुमार गोरखाबाट किर्ते नागरिकता झिकेर राहदानी बनाइ विदेश गएको काजिमान बताउछन् । उनी भने विस २०६७ सालको फागुन १३ गते स्याङ्जाबाट समातिए । उनी मात्रै हो र फुपु पर्ने एकजना सहित काजिमानका दुई श्रीमती र बहिनी पनि पक्राउ परे यही अपराधको आरोपमा ।
गैंडा मारेमा ५० हजार रुपैयाँदेखि एक लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना पाँचदेखि १५ वर्षसम्म कैद या दुवै सजाय हुन सक्छ । काजिमानलाई यो कुराको हेक्का पनि नभएको होइन तर निकुंजले त्यस्सै लखेटेपछि अन्तिममा फन्दामा परियो भन्छन् उनी । पक्राउ पर्नु अघिका सातआठ वर्ष उनले लुक्दै र भाग्दै बिताए । कमाएको पैसाको केही ठेगान नै भएन ।
काजिमानको गाउँमा २२ कठ्ठा खेत पनि छ । जो उनको पुख्र्यौली सम्पत्ति हो । हातमा सिप पनि नभएको होइन । त्यसैले इज्जत र ज्यान जोखिममा हालेर पैसाका लागि गैंडा मार्नु पर्ने अवस्था थिएन भन्छन् उनी । सिमला पुगेर भए पनि उनले पसिना बगाएर पैसा जोड्न थालेका थिए । तर निकुंजजले यसैमा अनाहकमा शंक गर्दा म भुमरिमा परेको हो भन्छन् काजिमान ।

साहारा छिन्ने गैंडाले नै आशा जगायो लहनीको

पश्चिम चितवनको मेघौली गाविस वडा नं. ५ कि लहनी महतोलाई गैंडा भनेपछि निकै रिस उठ्ने गर्दथ्यो । गैंडाले हानेर तीन वर्षअघि श्रीमान शिवरामको मृत्यु भएपछि उनको साहारा गुम्यो । तर जंगलका तिनै गैंडाका कारण अहिले लहनीको जीवनमा नयाँ आशा जन्मिएको छ ।
मैघौलीको वडा नं. ५ चितवन राष्ट्रिय निकुंजको जंगलसँग पुरै जोडिएको छ । त्यहाँ गैंडा हेर्न पर्यटकहरु आउन थालेका छन् । पर्यटकलाई खाने बस्ने सुविधा दिन गाउँमा होमस्टे तयार भएका छन् । लहनीको घर पनि गाउँमा बनेका सातवटा मध्येको एउटा होमस्टे हो ।
होमस्टेमा बस्ने पर्यटकहरुले तिर्ने पैसाबाट घर खर्च जुटाउन सजिलो हुने लहनी बताउँछिन् । कुनै बेला श्रीमान मारेर बेसाहारा बनाएको गैंडा अहिले आएर उनका लागि आर्जनको माध्यम बन्न पुगेको छ । गैंडा नभएको भए यॊ गाउँमा बस्न भनेर को नै आउँथ्यो र भन्छिन् उनी ।
लहनीको नाममा पाँच कठ्ठा जमिन छ । त्यसको खेतीले छ सात महिना मात्रै खान पुग्छ । शिवरामले दुई विहे गरेका हुन् । लहनी कान्छी श्रीमती हुन् । जेठीको ४९ सालमै निधन भयो । लहनीको कोखबाट पाँचजना छोरी जन्मेका छन् । जेठीको कोखाबाट पनि छजना छोरी मात्रै जन्मे ।
विस. २०६५ सालको फागुन १ गते मेघौलीको बेतरी खोला नजिक गैंडाले आक्रमण गरेको थियो शिवरामलाई । घर बार्ने स्याला लिन उनी जंगल पसेका थिए । गैंडाले हानेपछि उनको घटना स्थलमै प्राण गयो । परिवारको अभिभारा लहनीको काँधमा आयो ।
शिवरामको मृत्यु हुँदा पाँच कक्षामा पढ्दै थिइन् माइली छोरी विष्णु । घर खर्च जुटाउनको लागि उनले पढ्न छाडेर् अर्काको घरमा काम गर्न थालिन् । जेठीको कोखबाट जन्मेका छमध्ये पाँच छोरीको बिहे भइ सकेको छ । लहनीका पाँच छोरीमा कुनैको पनि बिहे भएको छैन ।
छोरीहरुलाई अर्काको घरमा काममा पठाएर र आफुले पनि मेलापात गरेर उनले खर्चको जोहो गर्दै आएकी थिइन् । फागुनमा गाउँमा होमस्टे राख्ने तयारी भयो । 'साह्रै दुख कष्ट भोगेको हुँदा लहनीलाई हामीले छनौट गर् यौ' मेघौली पर्यटन विकास समितिका अध्यक्ष इन्द्रबहादुर केसीले भने ।
होमस्टेमा सुतेको एक रातको तीन सय रुपैयाँ लाग्छ । मासु खानाको दुई सय र सादा खानाको छाकको एक सय रुपैयाँ तिर्नु पर्छ । घुम्न आएकाहरु होमस्टेमा बस्दा तिर्ने यो पैसाले आफुलाई धेरै राहत हुने लहनी बताउँछिन् ।
श्रीमानको निधन भएपछि मध्येवर्ती उपभोक्ता समितिले क्षतिपुर्ती वापत ५० हजार रुपैयाँ दिएको थियो । त्यही रकम मध्येबाट २५ हजार निकालेर उनले दुई पाखे घर जस्ताले छाएकी छन् । नयाँ बिछ्यौना पनि किनिन् । उनको घरमा तीनजना पाहुना सुत्न मिल्छ ।
कमाइको सम्भावना देखेपछि अर्काको घरमा काम गर्न बसेकी छोरीलाई घरमै डाकिन् । विष्णुले पाँच पढेपछि स्कुल छाडेकी थिइन् । तीन वर्षपछि यस पटक उनले विष्णुलाई फेरि पाँच कक्षामा नै भर्ना गरिदिइन् । जेठीदेखि कान्छीसम्म लहनीका सवै छोरी अहिले स्कुल जान्छन् ।
'गैंडा जोगिएमा हाम्रो गाउँमा पर्यटक घुम्न आउँछन् । पर्यटक आउँदा हामीलाई नै फाइदा हुन्छ' लहनी अहिले गैंडा प्रति पुरै सकारात्मक देखिन्छिन् । चितवनमा गैंडा हेर्न भनेर पुर्वी क्षेत्रको सौराहामा अत्याधिक मात्रामा पर्यटकहरु आउने गरेका छन् । मेघौलीमा पनि चहल पहल बढ्न थालेको छ ।

महराको गुँडमा पार्ला त फुल चरीले

चरी चितवन आइ पुगे । त्यो पनि चितवन राष्ट्रिय निकुंजमा । असली नाम दिनेश अधिकारी भए पनि कामले गर्दा पाएको नाम हो यो चरी । एमालेको राजनीति गरेर पार्टीको धादिङ जिल्ला क्षेत्र नम्बर १ का उपाध्यक्ष पदमा पुगेका छन् उनी । तर अनेक खालका अपराधमा मुछिन्छन् यी चरी । जसका कारण पक्राउ पर्छन् घरीघरी । माओवादीका नेता कृष्णबहादुर महरा गृहमन्त्री भएका छन्, उनले केही दिनअघि घोषणा गरेका थिए 'सय डेढ सय डन समाइने छ ।' वन्यजन्तु संरक्षण संघ नेपाल र छोटकरीमा डब्लुसीएन भन्ने एउटा गैरसरकारी संस्था छ यसले वन्ययजन्तु अपराधसँग सम्बन्धित गतिविधिको सुराकी दिएर प्रहरीलाई त्यस्ता मान्छे समाउन लगाउने र आफ्नो संस्थाको नाम पत्रिकामा छपाउने गर्छ ।
महराको घोषणा आएको केही समयपछि नै चरी पक्राउ परेका छन् । पक्राउ पर्नमा डब्लुसीएनको सुराकीले काम गरेको भन्ने पढ्न पाइयो पत्रिकाहरुमा । झण्डै एक किलोको खाग बिक्री गर्न लागेको भन्ने आरोपमा समातिएर चरी सहितका मान्छेहरु अहिले चितवन निकुंजको हिरासत कक्षमा गुम्सिन बाध्य छन् । जंगलमा चराले बनाउने गुँड बराबरको पनि छैन चितवन निकुंजको हिरासत कक्ष । सुराकी दिएर चरीलाई समाउन लगाउने डब्लुसीएनको रेकर्ड भने त्यत्ति राम्रो छैन है चितवनमा ।
डब्लुसीएनले सुराकी दिएर खाग सहित एक ताका भटाभट मान्छे समातिन्थे । चितवनको भण्डारादेखि मुग्लिनसम्म प्रहरीले धेरैलाई समात्यो । अनि पत्रिकामा नाम आउँथ्यो समातिने, समात्ने र डब्लुसीएनको । समातिएको खाग परीक्षण गर्दा नक्कली भेटियो प्राय । आशंका बढेको थियो नामका लागि मात्रै डब्लुसीएनले केही नक्कली काम त गरेको छैन । एक पटक मनहरीमा बाघको काँचो छाला सहित मान्छे समातिए । डब्लुसीएनको सुराकीमा उनीहरु समातिएका थिए । निकुंजको एकजना अधिकारीले कुरा गर्दथे डब्लुसीएनकै मान्छे गएर बाघ मार्न उक्साएका थिए रे । अनि मारेर छाला काडेपछि निकुंजमा खबर गरेछन् ।
महराको उद्घोषपछि डब्लुसीएनको सुराकीले चरी र रमेश हाल नाम गरेका माओवादी छापामारको सेक्सन सहकमाण्डर काठमाडौंबाट समातिएका छन् खाग सहित । कामना गरौं अघिका जस्तै त्यो खाग नक्कली नपरोस । चरीको खाग प्रकरण टाँयटाँय फिस नहोस । बल्लबल्ल निकंजमा गुँड लगाउन आएको चरी त्यसै भुर्र उडेर गयो भने कम्ता खल्लो हुँदैन है । भाले रुपी सरकारले बनाएको गुँडमा चरी आएर त बसेको छ । उपलब्धि रुपी फुलपार्ने कर्म नगरेको भएत बर्बादै हुन्छ नि, होइन र ? यस्ता चरीलाई अर्को चंखे प्रतिद्वन्दीले गुँडबाट तानेर लैजाने खतरा पनि उत्ति छ हाम्रो नेपालमा । आखिर यो चरी पार्टी रुपी ठुलो रुखको संरक्षणमा छ नि । अनि ठुलो रुखको आड लागेपछि यो गुँड र त्यो गुँड गर्न केही गाह्रो छैन ।