संविधानको लागि तपस्या

स्कुल पढ्दा हामीले नेपालका कुनै प्रचिन राजाका बारेमा घोक्ने गरेको कुरा यस्तो थियो । ती राजाले गर्मीमा पंचअग्नी ताप्ने गर्दथे । जाडोमा कपडा समेत नलगाएर हिमालयमा गए तपस्या गर्दथे । आफ्ना मनोभावनाहरु पुरा गराउन भगवान पुर्कार्दै उनले त्यसो गर्ने गरेको हाम्रा पाठ्यपुस्तकमा बर्णन थियो । ति राजाको सम्झना यो बेलामा किन भयो भन्ने लाग्न सक्छ । अस्ति भदौ १३ गते मध्यान्हमा भरतपुरमा देखेको एउटा दृश्यले उहिल्यैको त्यो पढाइ याद दिलायो ।
भदौ महिनाको चर्को गर्मी, आकास बादल बिहीन थियो । मध्य दिनको सुर्यको तापले सडकको कालोपत्रे पग्लेलाझै भएको थियो । यस्तो बेलामा ६९ वर्षका एक बृद्ध प्ले कार्ड बोकेर सडकमा निस्किए । चितवनको विकट पहाडी गाविस कोराकका बिर्खबहादुर चेपाङ 'समय मै संविधान देऊ' भन्ने नारा लगाउँदै खाली खुट्टा तातो पिचमा फटाफट हिँडे । हामीले पढेको राजाको सम्झना गराउँदैन त यो दृश्यले ।
नेपाल चेपाङ संघ चितवन जिल्ला कार्य समितिले भरतपुरमा आयोजना गरेको दवाव र् याली र कोणसभामा भाग लिन उनी कोराकबाट आएका हुन् । भरतपुरबाट उत्तर पुर्वी दिशामा रहेको कोराक ५० किलो मिटर टाढा छ । तर २० किलो मिटर मोटर बाटोमा हिडेर अरु बाटो पैदल जानु पर्छ । 'गाउँमा चप्पल लगाउने गरेको छैन' संविधान माग्न सदरमुकाम आएका बिर्खबहादुरले भने ।
चेपाङहरु नेपालका सिमान्तकृत आदिवासी हुन् । विकड पहाडी क्षेत्रमा बस्ने हुनाले उनीहरु आर्थिक रुपमा नाजुक अवस्थामा छन् । पाखो खेत बारीमा फलेको अन्नले तीन महिना पनि खान नपुग्ने चेपाङहरुको संख्या अत्याधिक छ । 'खाने पुग्दैन चप्पल लगाउने राम्रा कपडा फेर्ने कुरा सम्भवै छैन' बिर्खबहादुरले सुनाए । अरु बेला लगाएर संविधान माग्नका लागि कठोर बन्नका लागि पनि फुकालेका होइनन् उनले चप्पल । उनको नियति नै यस्तो ।
संविधान के हो ? सरकार के हो ? अहिले प्रधानमन्त्री को छ ? यस्ता कुराको केही मेसो छैन उनलाई । हिजो देशमा अशान्ति थियो भन्ने कुरा भने थाहा छ उनलाई । उनको गाउँमा लुक्नका लागि माओवादी जान्थे माओवादी खोज्दै सेना पनि पुग्थे । भिडन्त भएर मान्छे पनि मरे । कोराकको चिप्लेटी र नजिकैको वीरेन्द्रनगरमा भिडन्त भएर मान्छे मरेको उनको दिमागमा ताजै छ ।
'अब त्यस्तो लडाइ नहोस भन्ने चाहना मात्रै हो । मलाई अरु धेरै कुरा थाहा भएन' बिर्खबहादुरले भने । तर उनका चाहना यहाँका नेताले सुन्ने नसुन्ने ठेगान छैन । गाउँका साथीहरुले जाउँ भनेकाले उनी सदरमुकाम आएका हुन् । गाउँबाट भरतपुर पनि उनी कमै आउजाउ गर्छन् । संविधान माग्न चितवनमा विभिन्न पहाडी गाउँबाट भरतपुर आएका चेपाङहरुमा बिर्खबहादुर जस्ता चप्पल बिहीन चेपाङ चारजना थिए ।
भरतपुरको केन्द्रीय बसपार्कमा भेला भएर उनीहरुले र् याली निकाले । तीन् किलो मिटर तातो पिच हिडेर र् याली चितवन जिल्ला विकास समितिको कार्यलय प्राङगण भित्र छिर् यो । जहाँ कोणसभा सम्पन्न भयो । 'चेपाङ बहुल्य चितवन धादिङ गोरखा मकवानपुर र तनहुँमा जिल्लामा हामीले र् याली निकालेका हौं' नेपाल चेपाङ संघका केन्द्रीय महासचिव यमन चेपाङले जानकारी दिए ।
भदौ १४ मा संविधानको मस्यौदा जारी हुनु पर्ने उनीहरुको माग थियो । चेपाङ बाहुल्य क्षेत्रलाई चेपाङ स्वायत्त गणराज्य घोषणा गर्नु पर्ने उनीहरुको अर्को मुख्य माग रहेको छ । विकट क्षेत्रमा बस्ने लोपोन्मुख अवस्थाका जाति भए पनि संविधान सभामा दुईजना चेपाङ पुगेको छन् । माओवादी र एमालेले समानुपातिक सिटमा एक एकजना चेपाङलाई सभासद बनाएका छन् ।

खै कस्ले सुन्ला यीनका कुरा

गत वर्ष जंगली च्याउ खाँदा एकै परिवारका आठजनाको दुःखद निधन भयो । यो पटक गाउँको सानो स्कुल पहिरोले भत्काइदियो । भत्केको स्कुल मर्मतको कुरा त पर जाओस सो स्कुलमा पढाउने शिक्षक समेत नहुने भए । शिक्षकको तत्काल व्यवस्था होस भन्ने माग लिएर आइतबार जिल्ला शिक्षा कार्यालय आएका चितवनको विकट क्षेत्र कान्दाका बासिन्दा झनै निराश भएर फर्के ।
लोथर गाविस चितवनको विकट पहाडी गाविस हो । सो गाविसको वडा नं. ९ मा पर्ने कान्दा गाउँ लोथर गाविसकै विकट गाउँ हो । कान्दा पुग्न पुर्व पश्चिम राजमार्गको वीरेन्द्रनगर या भण्डारमा झरेर १२ घण्टा पैदल हिड्नु पर्छ । सो गाउँमा वि.स.२०५८ सालमा कान्देश्वरी राष्टिय प्रथामिक विद्यालय खुलेको छ ।
कक्षा चारसम्म स्वीकृत पाए पनि त्यहाँ पाँच कक्षासम्म पढाइ हुँदै आएको छ । कान्दा गाउँका सयजना विद्यार्थी सो विद्यालयमा पढ्छन् । 'अब भने सवैलाई म एक्लैले पढाउनु पर्ने भएको छ' विद्यालयका प्रधानअध्यापक बालकृष्ण थपलियाले भने । प्राविसम्म पढाइ हुने विद्यालयमा कम्तीमा दुईजना दरबन्दीको शिक्षक रहनु पर्ने भए पनि त्यहाँ एकजना मात्रै छन् ।
चार वर्षदेखि त्यहाँ अर्का शिक्षक सहदेव पाठकले पनि बालकृष्णलाई सहयोग गर्दै आएका थिए । दरबन्दीको एकजना शिक्षकले ५० जना विद्यार्थीलाई पढाउनु पर्छ । त्योभन्दा बढी विद्यार्थी भए सरकारले बालकोष (पीसीएफ) मार्फत अरु शिक्षकको लागि रकम व्यवस्था गर्छ । ५० भन्दा बढी विद्यार्थीका लागि आउने रकमबाट शिक्षक पाठकको तलब भुक्तान हुँदै आएको थियो ।
पीसीएफबाट गत वर्षसम्म विद्यालयमा ६० हजार रुपैयाँ गएको थियो । यो वर्ष जम्मा नौ हजार रुपैयाँ जाने भयो । 'एक वर्ष पढाएर नौ हजार रुपैयाँ लेउ भन्न सकिएन । सहदेव सरले जागरि छाड्ने अवस्था आयो' प्रअ थपलियाले भने । कान्दा गाउँमा चन्दा र अनाज उठाएर निजी स्रोतमा शिक्षक राख्न सक्ने अवस्था छैन ।
त्यसैले आइतबार चितवन जिल्ला शिक्षा कार्यालयमा प्रअ थपलिया विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष चन्द्रबहादुर तमाङ र शिक्षक अभिभावक संघका अध्यक्षा सिताबहादुर चेपाङ सहितको टोली कुनै उपाय निस्कन्छ कि भनेर आइपुग्यो । गाउँलेका कुरा सुनेपछि जिल्ला शिक्षा अधिकारी बैकुण्ठराज अर्यालले तत्काल समस्या सुल्झाउने कुनै उपाए छैन भने जवाफ दिए ।
यसभन्दा अघि उनीहरुले गाविसका प्रतिनिधिहरुलाई पनि भेटेका थिए । 'उनीहरुले तलबका लागि भनेर पैसा दिन सकिन्न । बरु हामीले केही रकम दिन्छौ त्यो लगेर अमि्रसो लगाउँ कागती खेती गर त्यही बेचेर तलबमा खर्च गर भन्ने दिर्घकालिन उपाए दिएर पठाए' प्रअ थपलियाले भने । अहिले वर्षे विदा भएको स्कुल भदौ लागेपछि खोल्ने कि नखोल्ने भन्ने दोधार उत्पन्न भएको छ ।
कान्दाबाट अर्को विद्यालय यउरालीटार भन्ने ठाउँमा छ । कान्दाबाट त्यहाँ पुग्न चार घण्टा लाग्छ । पाँच कक्षा उत्तीर्ण भएपछि पनि टाढा जानको धौले धेरै विद्यार्थीले पढाइ छाड्छन् । कक्षा एक पढ्नको लागि त्यहाँ पुग्ने कोही हुँदैनन् । 'खान राखेको मानो काटेर स्कुल खोल्यौं अहिले आएर शिक्षकलाई तलब पनि दिन नसकेर बेहाल हुने भयो' सिताबहादुरले दुखेसो पोखे ।

सिमलाको श्रमदेखि गैंडा सिकारसम्म

चितवनको पहाडी गाविस कोराकको वडा नं ९ चिप्लेटी गाउँका काजिमान चेपाङको चार पाँच वर्षअघिसम्म गाउँमा छुट्टै शान थियो । गाउँदेखि धेरै टाढा रहेको भारत हिमांचल राज्यको सिमलामा श्रम गर्न उनी मात्रै जाँदैन थिए गाउँका युवाको टोली नै त्यहाँ पुर् याउँदथे । सिमलाको श्रमले काजिमानको मात्रै होइन गाउँका धेरै घरको चुल्हो राम्रोसँग बल्न सहयोग पुगेको थियो ।
उनै काजिमान अहिले भरतपुर कारागारमा थुनिएका छन् । दुर्लभ वन्यजन्तु गैंडा मारेको जघन्य अपराधमा उनी जेल परेका हुन् । एउटा दुईवटा हो र नौ नौवटा गैंडा मारेको अभियोग लागेको छ उनीमाथि । परदेश पुगेर श्रममा रमाइ रहेका उनी गैंडा सिकारी कसरी भए त ? काजिमान भन्छन् 'सुरुमा निकुंजले मलाई अनाहकमा गैंडा सिकारी भनेर खोज्न थाल्यो । भाग्दा हिड्दा पछि त्यही काममा लागियो ।'
काजिमानका काका विजराम चेपाङ वडाध्यक्ष समेत भएका व्यक्तिहुन् । उनी भन्छन् 'उ विस २०४९ सालमा पहिलो पटक सिमला पुगेको हो ।' सिमलामा घर बनाउने कुल्ली काममा लागे काजिमान । त्यहाँ चाहिने कामदार गाउँबाटै मगाउन थाले उनले । एक पटक त युवाहरुको समुहको पछि लागेर विजराम पनि सिमला पुगे ।
'के कस्तो रहेछ भनेर हेर्न गएको थिएँ' विजरामले भने । धेरै टाढा गए पनि युवाहरुले मिहनेत गरेर दुईचार पैसा जोडेको देख्दा विजराम दंग थिए । काजिमाले गाउँका केटाहरुका लागि पनि केही गरेको देख्दा उनी झनै मख्ख थिए । विस २०५६ सालमा आमा बितेको खबर सुनेर काजिमान घर आए । त्यसपछि भने उनी फर्केनन् गाउँ मै बसे ।
सिमलामा सिकेको सिप उनी गाउँ ठाउँमै लगाउन थाले । 'सिमलामा घरको गाह्रो लगाउने ढुंगा बोक्ने कुल्ली काम गर्दथ्यो । यहाँ घर बनाउने ठेक्का लिन थाल्यो' विजरामले सुनाए । चेपाङहरु नेपालका अल्पसंख्यक आदिवासी हुन् । पहाडी पखेरा नजिक बस्ने उनीहरु विपन्न छन् । 'काम गरेर दुई चार पैसा जोड्नु मेरो लागि अभिसाप भयो' भरतपुर कारागारमा रहेका काजिमानले कुरा खोले ।
कोराकमा पहिलेदेखि नै गैंडा सिकारीको बिगबिगी थियो । काजिमानको आर्थिक हैसियतमा सुधार देखिएपछि निकुंजले उनीमाथि पनि शंका गर् यो । 'मलाई ६० सालबाट निकुंजका मान्छेले खोज्न थाले' काजिमानले भने 'खोजेका मान्छे समातेर निकुंजले कहिल्यै छाड्दैन थियो त्यसैले निकुंजले समात्न र थुन्ने भयो भन्ने डरले लुक्दै हिड्न थाले ।'
काजिमान लुक्न थालेपछि निकुंजको शंका झनै झाँगिदै गयो । उनी घरमा बस्नै नसक्ने हुन थाले । यही मेसोमा उनको भेट कोराक कालिखोलाका राजकुमार चेपाङसँग भयो । राजकुमार त्यो बेलाका नामुद गैंडा सिकारी थिए । 'अब कामै नगर्दा तेरो नाम मुछियो । घरमा बस्न नसक्ने भइस बरु मसँगै हिँड भनेर राजकुमारले कर गर् यो' काजिमानले पुरानो दिन सम्झिए ।
त्यसपछि राजकुमारको पछि लागेर काजिमान गैंडा मार्न निस्किए । यो विस २०६३ सालको कुरा हो । हाल ३१ वर्षका भएका काजिमान ६६ सालसम्म गैंडा मार्ने काममा लागेको स्वीकार गर्छन् । तर गैंडालाई सिधै गोली हानेको भने उनले इन्कार गरे । उनका अनुसार बलबहादुर प्रजा भन्नेले गोली हान्थ्यो । गैंडा मरेपछि राजकुमारले खाग झिक्थ्यो ।
कहिले काही राजकुमारले भनेको ठाउँमा खाग पुर् याउन जान्थे रे काजिमान । उनले चितवनको खुरखुरेमा गएर एकजना अपरिचतलाई खाग जिम्मा लगाएका रहेछन् । अरु बेला जंगलमा गैंडा कुरेर बस्ने समुहमा मिसिएर भात पकाउने गस्ती आएको नआएको हेर्ने गर्दा रहेछन् । निकुंजको जंगल भित्र गैंडा ढुकेर १२ दिनसम्म बसेका रहेछन् उनी ।
'नोऊ पटक काममा जाँदा साढे छ लाख रुपैयाँ हात पर् यो' काजिमानले कमाइका बारेमा भने । थोरैमा २० हजारदेखि बढीमा एक लाख ५० हजार रुपैयाँसम्म बुझेका रहेछन् उनले । पैसा राजकुमारले नै दिन्थ्यो रे । उसले जे जति दियो थाप्यो हिड्यो किन थोरै भनेर प्रश्न समेत उठाउन नपाइने काजिमानले बताए ।
निकुंजले नामुद सिकारी भनेको राजकुमार गोरखाबाट किर्ते नागरिकता झिकेर राहदानी बनाइ विदेश गएको काजिमान बताउछन् । उनी भने विस २०६७ सालको फागुन १३ गते स्याङ्जाबाट समातिए । उनी मात्रै हो र फुपु पर्ने एकजना सहित काजिमानका दुई श्रीमती र बहिनी पनि पक्राउ परे यही अपराधको आरोपमा ।
गैंडा मारेमा ५० हजार रुपैयाँदेखि एक लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना पाँचदेखि १५ वर्षसम्म कैद या दुवै सजाय हुन सक्छ । काजिमानलाई यो कुराको हेक्का पनि नभएको होइन तर निकुंजले त्यस्सै लखेटेपछि अन्तिममा फन्दामा परियो भन्छन् उनी । पक्राउ पर्नु अघिका सातआठ वर्ष उनले लुक्दै र भाग्दै बिताए । कमाएको पैसाको केही ठेगान नै भएन ।
काजिमानको गाउँमा २२ कठ्ठा खेत पनि छ । जो उनको पुख्र्यौली सम्पत्ति हो । हातमा सिप पनि नभएको होइन । त्यसैले इज्जत र ज्यान जोखिममा हालेर पैसाका लागि गैंडा मार्नु पर्ने अवस्था थिएन भन्छन् उनी । सिमला पुगेर भए पनि उनले पसिना बगाएर पैसा जोड्न थालेका थिए । तर निकुंजजले यसैमा अनाहकमा शंक गर्दा म भुमरिमा परेको हो भन्छन् काजिमान ।

साहारा छिन्ने गैंडाले नै आशा जगायो लहनीको

पश्चिम चितवनको मेघौली गाविस वडा नं. ५ कि लहनी महतोलाई गैंडा भनेपछि निकै रिस उठ्ने गर्दथ्यो । गैंडाले हानेर तीन वर्षअघि श्रीमान शिवरामको मृत्यु भएपछि उनको साहारा गुम्यो । तर जंगलका तिनै गैंडाका कारण अहिले लहनीको जीवनमा नयाँ आशा जन्मिएको छ ।
मैघौलीको वडा नं. ५ चितवन राष्ट्रिय निकुंजको जंगलसँग पुरै जोडिएको छ । त्यहाँ गैंडा हेर्न पर्यटकहरु आउन थालेका छन् । पर्यटकलाई खाने बस्ने सुविधा दिन गाउँमा होमस्टे तयार भएका छन् । लहनीको घर पनि गाउँमा बनेका सातवटा मध्येको एउटा होमस्टे हो ।
होमस्टेमा बस्ने पर्यटकहरुले तिर्ने पैसाबाट घर खर्च जुटाउन सजिलो हुने लहनी बताउँछिन् । कुनै बेला श्रीमान मारेर बेसाहारा बनाएको गैंडा अहिले आएर उनका लागि आर्जनको माध्यम बन्न पुगेको छ । गैंडा नभएको भए यॊ गाउँमा बस्न भनेर को नै आउँथ्यो र भन्छिन् उनी ।
लहनीको नाममा पाँच कठ्ठा जमिन छ । त्यसको खेतीले छ सात महिना मात्रै खान पुग्छ । शिवरामले दुई विहे गरेका हुन् । लहनी कान्छी श्रीमती हुन् । जेठीको ४९ सालमै निधन भयो । लहनीको कोखबाट पाँचजना छोरी जन्मेका छन् । जेठीको कोखाबाट पनि छजना छोरी मात्रै जन्मे ।
विस. २०६५ सालको फागुन १ गते मेघौलीको बेतरी खोला नजिक गैंडाले आक्रमण गरेको थियो शिवरामलाई । घर बार्ने स्याला लिन उनी जंगल पसेका थिए । गैंडाले हानेपछि उनको घटना स्थलमै प्राण गयो । परिवारको अभिभारा लहनीको काँधमा आयो ।
शिवरामको मृत्यु हुँदा पाँच कक्षामा पढ्दै थिइन् माइली छोरी विष्णु । घर खर्च जुटाउनको लागि उनले पढ्न छाडेर् अर्काको घरमा काम गर्न थालिन् । जेठीको कोखबाट जन्मेका छमध्ये पाँच छोरीको बिहे भइ सकेको छ । लहनीका पाँच छोरीमा कुनैको पनि बिहे भएको छैन ।
छोरीहरुलाई अर्काको घरमा काममा पठाएर र आफुले पनि मेलापात गरेर उनले खर्चको जोहो गर्दै आएकी थिइन् । फागुनमा गाउँमा होमस्टे राख्ने तयारी भयो । 'साह्रै दुख कष्ट भोगेको हुँदा लहनीलाई हामीले छनौट गर् यौ' मेघौली पर्यटन विकास समितिका अध्यक्ष इन्द्रबहादुर केसीले भने ।
होमस्टेमा सुतेको एक रातको तीन सय रुपैयाँ लाग्छ । मासु खानाको दुई सय र सादा खानाको छाकको एक सय रुपैयाँ तिर्नु पर्छ । घुम्न आएकाहरु होमस्टेमा बस्दा तिर्ने यो पैसाले आफुलाई धेरै राहत हुने लहनी बताउँछिन् ।
श्रीमानको निधन भएपछि मध्येवर्ती उपभोक्ता समितिले क्षतिपुर्ती वापत ५० हजार रुपैयाँ दिएको थियो । त्यही रकम मध्येबाट २५ हजार निकालेर उनले दुई पाखे घर जस्ताले छाएकी छन् । नयाँ बिछ्यौना पनि किनिन् । उनको घरमा तीनजना पाहुना सुत्न मिल्छ ।
कमाइको सम्भावना देखेपछि अर्काको घरमा काम गर्न बसेकी छोरीलाई घरमै डाकिन् । विष्णुले पाँच पढेपछि स्कुल छाडेकी थिइन् । तीन वर्षपछि यस पटक उनले विष्णुलाई फेरि पाँच कक्षामा नै भर्ना गरिदिइन् । जेठीदेखि कान्छीसम्म लहनीका सवै छोरी अहिले स्कुल जान्छन् ।
'गैंडा जोगिएमा हाम्रो गाउँमा पर्यटक घुम्न आउँछन् । पर्यटक आउँदा हामीलाई नै फाइदा हुन्छ' लहनी अहिले गैंडा प्रति पुरै सकारात्मक देखिन्छिन् । चितवनमा गैंडा हेर्न भनेर पुर्वी क्षेत्रको सौराहामा अत्याधिक मात्रामा पर्यटकहरु आउने गरेका छन् । मेघौलीमा पनि चहल पहल बढ्न थालेको छ ।

महराको गुँडमा पार्ला त फुल चरीले

चरी चितवन आइ पुगे । त्यो पनि चितवन राष्ट्रिय निकुंजमा । असली नाम दिनेश अधिकारी भए पनि कामले गर्दा पाएको नाम हो यो चरी । एमालेको राजनीति गरेर पार्टीको धादिङ जिल्ला क्षेत्र नम्बर १ का उपाध्यक्ष पदमा पुगेका छन् उनी । तर अनेक खालका अपराधमा मुछिन्छन् यी चरी । जसका कारण पक्राउ पर्छन् घरीघरी । माओवादीका नेता कृष्णबहादुर महरा गृहमन्त्री भएका छन्, उनले केही दिनअघि घोषणा गरेका थिए 'सय डेढ सय डन समाइने छ ।' वन्यजन्तु संरक्षण संघ नेपाल र छोटकरीमा डब्लुसीएन भन्ने एउटा गैरसरकारी संस्था छ यसले वन्ययजन्तु अपराधसँग सम्बन्धित गतिविधिको सुराकी दिएर प्रहरीलाई त्यस्ता मान्छे समाउन लगाउने र आफ्नो संस्थाको नाम पत्रिकामा छपाउने गर्छ ।
महराको घोषणा आएको केही समयपछि नै चरी पक्राउ परेका छन् । पक्राउ पर्नमा डब्लुसीएनको सुराकीले काम गरेको भन्ने पढ्न पाइयो पत्रिकाहरुमा । झण्डै एक किलोको खाग बिक्री गर्न लागेको भन्ने आरोपमा समातिएर चरी सहितका मान्छेहरु अहिले चितवन निकुंजको हिरासत कक्षमा गुम्सिन बाध्य छन् । जंगलमा चराले बनाउने गुँड बराबरको पनि छैन चितवन निकुंजको हिरासत कक्ष । सुराकी दिएर चरीलाई समाउन लगाउने डब्लुसीएनको रेकर्ड भने त्यत्ति राम्रो छैन है चितवनमा ।
डब्लुसीएनले सुराकी दिएर खाग सहित एक ताका भटाभट मान्छे समातिन्थे । चितवनको भण्डारादेखि मुग्लिनसम्म प्रहरीले धेरैलाई समात्यो । अनि पत्रिकामा नाम आउँथ्यो समातिने, समात्ने र डब्लुसीएनको । समातिएको खाग परीक्षण गर्दा नक्कली भेटियो प्राय । आशंका बढेको थियो नामका लागि मात्रै डब्लुसीएनले केही नक्कली काम त गरेको छैन । एक पटक मनहरीमा बाघको काँचो छाला सहित मान्छे समातिए । डब्लुसीएनको सुराकीमा उनीहरु समातिएका थिए । निकुंजको एकजना अधिकारीले कुरा गर्दथे डब्लुसीएनकै मान्छे गएर बाघ मार्न उक्साएका थिए रे । अनि मारेर छाला काडेपछि निकुंजमा खबर गरेछन् ।
महराको उद्घोषपछि डब्लुसीएनको सुराकीले चरी र रमेश हाल नाम गरेका माओवादी छापामारको सेक्सन सहकमाण्डर काठमाडौंबाट समातिएका छन् खाग सहित । कामना गरौं अघिका जस्तै त्यो खाग नक्कली नपरोस । चरीको खाग प्रकरण टाँयटाँय फिस नहोस । बल्लबल्ल निकंजमा गुँड लगाउन आएको चरी त्यसै भुर्र उडेर गयो भने कम्ता खल्लो हुँदैन है । भाले रुपी सरकारले बनाएको गुँडमा चरी आएर त बसेको छ । उपलब्धि रुपी फुलपार्ने कर्म नगरेको भएत बर्बादै हुन्छ नि, होइन र ? यस्ता चरीलाई अर्को चंखे प्रतिद्वन्दीले गुँडबाट तानेर लैजाने खतरा पनि उत्ति छ हाम्रो नेपालमा । आखिर यो चरी पार्टी रुपी ठुलो रुखको संरक्षणमा छ नि । अनि ठुलो रुखको आड लागेपछि यो गुँड र त्यो गुँड गर्न केही गाह्रो छैन ।

उले खायो खिर, मेरो भागमा पिर

आफ्नो हातमा जग्गाको असली लालपुर्जा छ भनेर ढुक्क हुन नमिल्दो रहेछ । मान्छेले कति दुख गरेर कमाएको धनले दुई चार धुर जग्गा जोड्छन तर त्यसमा अनेकको गिद्धे दृष्टी लागेको हुँदो रहेछ । बैंक भनेको हाम्रो भरोसाको केन्द्र हो । लाखौं करोडौ रुपैयाँ बैंकमा जम्मा गरेर हामी ढुक्कसँग निदाउँछौं । तर त्यही बैंकबाट गडबड भयो भने कस्तो होला भोग्नेलाई मात्र थाहा हुन्छ यो व्यथा । दिपकको कथा भित्र लुकेको छ त्यो व्यथा ।
नारायणगढ आँपटारीमा १५ वर्षअघि एक कठ्ठा चार धुर जग्गा किनेका दिपककुमार सिलवाल अहिले रुन न हाँस्नु भएका छन् । जग्गा किनेपछि उनले त्यसलाई बैंकमा धितो राखेर मौरी पालन पनि गरे । ऋण चुक्ता पनि गरेका हुन् । तर अहिले उनको जग्गा बैंक कै कारण रोक्का भएको छ ।
दिपकले लिएको ऋणका कारण जग्गा बैंकमा बन्धक भएको पनि होइन । उनले जोसँग किनेका थिए सोही जग्गा धनीले धितो राखेर लिएको ऋण नै चुक्ता नभएकाले बैंकले अहिले दिपकको नाममा पुगेको जग्गा रोकेर राखेको छ । पुरानो जग्गा धनीले बैंकको ऋण नतिरे पनि फुकुवाको कागज बनाउन सफल भएकाले मालपोतबाट जग्गा नामसारी सम्भव भएको थियो ।
'मैले वि.स.२०५३ साल जेठ ७ गते उमा पाठक बराकोटीको नामको एक कठ्ठा चार धुर जग्गा किनेको हुँ' दिपकले भने । उमाले आफ्नो नाममा रहेको दुई कठ्ठा जग्गा मध्येबाट दिपकलाई त्यो जग्गा बेचेकी थिइन् । बाँकी रहेको जग्गा निर्मला तिमिल्सेना र परशुराम अधिकारीले किनेका छन् ।
उमाबाट जग्गा किनेपछि दिपकले सो जग्गा कृषि विकास बैंक सुपरिवेक्षण तथा निरीक्षण कार्यालय भरतपुरमा वि.स.२०५५ साल असार २२ मा धितो राखेर मौरी पालनका लागि ४० हजार रुपैयाँ ऋण झिके । उनले त्यसको सावा ब्याज समेत गरेर विस. ०५८ साल पुस ४ गते ७० हजार रुपैयाँ चुक्ता गरे । धितोका लागि राखेको उनको जग्गा फुकुवा भयो ।
त्यसको एक वर्षपछि सो जग्गा बिक्रीका लागि राजिनामा पास गर्न उनी भरतपुरको मालपोत कार्यालय गए । त्यो बेला मालपोतमा मोठ भिडाउदा कर्मचारीहरुले जग्गा बैंकबाट रोक्का भएको जानकारी दिए । जग्गा कृषि विकास बैंक नारायणगढबाट रोक्का भएको सिलवाललाई भनियो । उनी छाँगाबाट खसे झै भए ।
सो जग्गा धितो राखेर उनले कृषि विकास बैंकको सुपरिवेक्षण तथा निरीक्षण कार्यालय भरतपुरबाट लिएको ऋण एक वर्षअघि नै चुक्ता भएको थियो । अरु कुनै बैंकमा उनले जग्गा धितो राखे कै थिएनन् नत धितो राख्नका लागि कसैलाई माजुरी नामा दिएका थिए । लिदै नलिएको ऋणको बारेमा सोधखोज गर्दा अचम्म लाग्ने तथ्य फेला पर्यो ।
'खासमा दिपक लगायत तीजनालाई जस्ले जग्गा बेच्यो उसले सो दुई कठ्ठा जग्गा यस बैंकमा धितो राखेर वि.स. २०५० साल चैत्र २२ मा ऋण लिएको हो । त्यो ऋण तिरेको यहाँ देखिदैन । तर जग्गा बिक्री भए छ' कृषि विकास बैंक नारायणगढ शाखाका वर्तमान शाखा प्रवन्धक शुभनिधी लोहनीले भने ।
बैंकले रोक्का रहेको जग्गा कसरी बिक्री भयो भनेर वि.स.२०५७ जेठ २३ गते मालपोत कार्यालयलाई पत्र लेखेको थियो । 'उमाले ऋण चुक्ता गरेको हुँदा जग्गा फुकुवा गरी दिनु' भन्ने पत्र बैंकबाट वि.स. २०५२ साल फागुन १८ गते आएकाले जग्गा फुकुवा गरेको जानकारी मालपोतले बैंकलाई पठाएको छ ।
'ऋण कत्ति पनि चुक्ता भएको छैन त्यस्तो पत्र गएको रहेछ' शाखा प्रवन्धक लोहनीले भने । त्यसपछि बैंकले वि।स. २०५८ साल पुसमा मालपोतमा अर्को पत्र पठाएर उमाले बेचे पनि किनेका सवै तीनजनाको जग्गा रोक्का गरेको हो । 'यो कार्यले हामी सरासर अन्यायमा पर् यौ' दिपकको गुनासो छ । उमाले जग्गा धितो राखेर १० लाख रुपैयाँ ऋण झिकेको बैंकले जानकारी दिएको छ । अहिले त्यो ऋण ४० लाख रुपैयाँ नाघेको छ । '
सो ऋण झिक्ने उमा कुनै सम्पर्कमा छैनन् । दिपक सहित निर्मला र परशुराम आफुलाई परेको अन्यायका बारेमा जानकारी गारउन कृषि विकास बैंकको केन्द्रीय कार्यालयमा पटक पटक पुगेको छन् । तर बैंकले अझैसम्म निकास दिएको छैन ।
शाखा प्रवन्ध लोहनी भन्छन् 'ऋण नतिरे पनि जग्गा फुकुवाको कागज पठाउनेमा तत्कालिन शाखा प्रवन्धक जगदिश गङ्गोल र कार्यालय सहायक चिन्तामणि आचार्यको नाम देखिएको छ । दोषि पाइएमा उनीहरुलाई कारवाही गर्ने छौ ।' यी दुवैजानले अवकास पाइसकेका छन् । जग्गा किनेका तीनजना माथि अन्याय नै भएको र उनीहरुलाई निसाफ दिन केन्द्र्रीय कार्यालयले चासो लिएको लोहनीले बताए ।

चर्पीलाई पनि विशेश्वर

मैले नेपाली काँग्रेसले महामानव भन्ने गरेको विशेश्वरप्रसाद अर्थात वीपी कोइरलाको नै चर्चा गर्न थालेको हुँ । वीपीले १०४ वर्षीय जहानीया राणा शासन उखेल्न महत्वपुर्ण भुमिका खेले । उनी नेपालका निर्वाचित पहिलो प्रधानमन्त्री पनि हुन् । वीपी कस्ता व्यक्ति हुन मैले चिनाइ रहन आवश्यकता नै छैन । उनको मृत्यु उहील्यै भएको हो तर अझै लामो समयसम्म बाँच्ने छन् नेपालीको मन मनमा ।
वीपीले प्रजातन्त्रका लागि योगदान दिए । साहित्यलाई पनि हराभरा बनाए । अनि वीपीसँग यो चर्पी कसरी जोडिन आयो भन्नु होला त्यसको पनि म चर्चा गर्ने छु विस्तारमा । नेपाल सरकारले एउटा कार्यक्रम घोषणा गरेको छ जसको नाम छ गरिबसँग विशेश्वर । जिल्ला विकास समितिको स्थानीय विकास कोष मार्फत गरिवसँग विशेश्वर कार्यक्रम संचालन हुँदो रहेछ । कार्यक्रमको कस्तो प्रभाव छ त भन्ने हेर्न अनुगमन गर्ने टोलीमा बसेर एक दिन गाउँ घुम्न गइयो ।
मंगलपुर गाविसको वडा नं। ९ झनझनेमा रहेको माया नेपालीको सानो छाप्रोमा गइयो सुरुमा । मायाको उमेर त्यस्तै २५ वर्ष जति रहेछ । तर१० वर्षभन्दा कम उमेरका दुईजना भदासँग उनी बस्दी रहेछिन् त्यहाँ । सात धुर जग्गा उनको रहेछ जंगलको छेउमा । बाआमा भाइ श्रीमान सवै बितेका । बुहारी अरुसँगै बिहे गरेर हिडेकी । मायाको आफन्त भन्नु तिनै दुई साना भदा मात्रै ।
विपन्न र असाहयको त्योभन्दा अर्को रुप सायदै हुन्छ होला । अनि स्थानीय विकास कोषले सहयोग गरेर उनले यस पटक छाप्रो पछाडी खानेपानीको धारा गाड्न लागेकी रहिछन् । तर चर्पी अझै रहेनछ । सवैको घरमा शौचालय बन्यो भनेर खुला दिसा मुक्त क्षेत्र खुदिमुक्ष घोषणा भएको गाउँ हो त्यो तर मायाको घरमा चर्पी छैन त्यो पनि अर्को यथार्थ हो । आखिर मायाको घरमा मात्रै होइन रहेछ चर्पी नभएको ।
मायाकोभन्दा सय मिटर वरको अर्को घरमा गयौं हामी । त्यो घर राम्रो थियो । टिनले छाएको घर सानो भए पनि सिमेन्टले जोडेको इटको गाह्रो भएको थियो । पसल थियो त्यसमा एकजना महिलाले चलाएकी । २५ हजार रुपैयाँ ऋण लिएर दुई वर्षअघि पसल थापेकी राम्रोसँग चले छ एक वर्षअघि थप एक लाख ऋण झिकिछन् स्थानीय विकास कोषबाट । त्यसमा पनि ५० हजार रुपैयाँ चुक्ता भइसके छ । आहा कस्तो सफल कार्यक्रम सवैले प्रशंसा गर्न थाले उनको । कसैलाई शैच जानु पर्ने भए छ र शौचालयको सोधखोज भयो । तर त्यहाँ शौचालय रहेनछ । कम से कम प्यान सहयोग भए शौचालय बनाउने छु भनिन् ति महिलाले ।
माया जस्तो विपन्नले त्यस्तो आशा राख्नु खासै अस्वभाविक हुँदैन थियो तर यहाँ पैसा खेलाउन सिपालु मायाकी छिमेकी पनि कसैले प्यान सहयोग गर्ला र चर्पी बनाउँला भनेर बसेकी छन् खुदिमुक्ष गाउँमा । अनि एउटा कुरा प्रष्ट पारौं यहाँ शौचालय र गरिबसँग विशेश्वर कार्यक्रमको भने कुनै सम्बन्ध छैन । चर्पी र विशेश्वरको प्रतक्ष्य सम्बन्ध शुक्रनगर आएपछि भेटियो । अनुगमनको क्रममा पुरा शुक्रनगरमा जम्मा एक घरमा मात्रै पसियो । त्यहाँ पसेर पनि चर्पी मात्रै हेरेर फर्कियो ।
त्यो घरमा गरिवसँग विशेश्वर कार्यक्रमका लागि आएको पैसाबाट चर्पी बनेको रहेछ । भर्खर बनेको छानो पनि हाल्न नभ्याइएको चर्पी थियो त्यो ।यसो हेर्दा अनुमगनमा परेका मध्ये सवैभन्दा राम्रो खालको थियो त्यो घर । चर्पीका लागि विशेश्वर नै कुर्नु पर्ने अवस्थाको थिएन । तर किन हो विशेश्वर नै लाग्नु परेछ त्यहाँ चर्पी बनाउन ।