‘लुतो र कम्युनिष्ट’

भनिन्छ लक्ष्यमा भन्दा यात्रामा भेटिनेहरुको सम्झना बढी हुन्छ । वरिष्ठ पत्रकार मैनालीले यात्रामा भेटिएका पात्र र दृश्यहरुलाई राम्रोसँग टिपेर पुस्तकमा लिपिवद्ध गर्दा पाठकका लागि निकै उपयोगी सामग्री तयार भएका छन् ।

पत्रकारिता सिकाउँदा र पढाउँदा आदरणीय गुरु मोहन मैनाली भन्ने गर्नु हुन्थ्यो ‘हिड्ने डुल्ने गर्नु पर्छ । घत लाग्दा दृश्य र शब्दहरु भेटाउन कुनै गाह्रो हुँदैन ।’ दुरदराजका बस्तीमा भेटिने सामान्य व्यक्तिले पनि बेजोड शब्द र वाक्य बोल्छ भन्ने उहाँको भनाइ हुन्थ्यो । उनै गुरु मोहन मैनालीले घुम्दा र डुल्दा दखेका सुनेका कुराहरुलाई समेटेर पुस्तक तयार पार्नु भएको छ । हलासालै बजारमा आएको पुस्तक ‘उपल्लो थलो’मा गोरखा जिल्लाको उत्तरी क्षेत्रमा पर्ने लेकाली र हिमाली जनजीवन तथा वातावरणको वर्णन छ । साथै नेपालको पश्चिमी नाकाबाट गरिएको कैलाश यात्राको विवरण पनि त्यसमा छ ।    
 नेपालको पुर्वी तथा पश्चिम भेगबाट काठमाडौं जाने आउनेले पृथ्वीराजमार्गमा पर्ने बेनीघाट बजार देखेकै हुनु पर्छ । बेनीघाटबाट टाउको उठाएर यसो उत्तर तर्फ हेर्ने हो भने के नै देख्न सकिन्छ र ? तर कस्सीएर त्यता लाग्ने हो भने एउटा बेग्लै संसार अनुभव गर्न पाइन्छ । बेनीघाटबाट उत्तरमा पर्ने त्यो संसार टिपेर हाम्रा सामु राख्ने काम भएको छ पुस्तक ‘उपल्लो थलो’मा । पुस्तकमा वर्णन भएको ठाउँ चाहे गोरखाका हुन या दार्चुलाका प्रकृतिले सिंगारेको ति थलोमा सरकारी बेथिति जही त्यही छ ।
 गोरखामा जीवनसँग लड्दै गरेका लेखक र उनका साथीलाई स्थानीयले बचाउँछन् । त्यस्तै कैलाश यात्राका क्रममा एकजना भारतीय सुरक्षाकर्मी भेट हुन्छ सर्वेश । मैदानी क्षेत्रमा हुर्के बढेको उ हिमाली क्षेत्रमा हिड्दा बिरामी पर्छ र जीवन मरणको दोसाधमा पुग्छ । सर्वेश बिरामी अवस्थामा भए पनि त्यसलाई उसका साथीले छाडेर जान्छन तर लेखकले डोराउँदै ठाउँमा पु¥याएपछि उसले बल्ल नयाँ जीवन पाउँछ । समग्रमा भन्नु पर्दा पुस्तकमा सरकारी वेवास्ताका कारण जन्मेका बेथिति, स्थानीयका कष्टकर जीवन र प्रकृतिका सुन्दर दृश्यहरु अटाएका छन् । अनि जीवनसँग जोडिएर आउने मानवीयता र आत्मीयता पनि  त्यसमा गाँसिएको छ ।
पुस्तकमा घत लाग्दा एक हैन अनेक प्रशंगहरु छन् । लेखक एउटा घरमा बासबस्न पुग्छन् जहाँ खाना र ओढ्ने लुगाको अभाव  । तर मान्छेको गलामा भने १० लाख रुपैयाँभन्दा बढीका गहना झुण्डिएका छन् । मान्छेको गलामा मात्रै होइन त्यो उपल्लो थलोले प्रकृतिको पनि असिम माया पाएको छ । तर गलाको माला र त्यहाँको अपार प्राकृतिक स्रोतको अवस्था एकै छ । हे¥यो बस्यो उपभोग गर्न सकिने सम्भावनाको खोजी नै छैन ।
 पढ्दै जाँदा मलाई पुस्तकमा भेटिएका तीनवटा प्रशंग भने निकै घत लागे । पुस्तकको पृष्ठसंख्याका आधारमा ति तीन प्रशंग यहाँ एकपछि अर्को गर्दै राख्न गइ रहेको छु । पहिलो प्रशंग पेज नं. ९२ रहेको ‘पाठाको ठाउँमा मान्छे’ शिर्षकको लेखमा छ । वास्तवमा त्यो पुरै लेख नै मार्मिक छ । लेखकलाई सुत्ने ठाउँ दिनको लागि विरामी पाठोलाई खोरबाट निकालिन्छ । भोलिपल्ट बिहान त्यो पाठो मर्छ । एउटा पाठोको मुल्य के हो लेखमा बर्णन छ । पाठो मर्दा गोठालोले के गुमायो त्यसको हिसाब किताव पनि लेखमा छ । तर साह्रै घत लाग्ने कुरा भनेको भेडाको बगालमा रहेका दुईवटा लक्का भेडा आपसमा जुध्छन् । ती दुई लक्का भाले भेडा भेडीमाथि आधिपत्य जमाउन जुधेका थिए ।
 अनि पुस्तकमा भनिएको छ ‘पछाडी घुम्रिएका सिंग भिडाएर ती निकै बेर जुधि रहे । तिनका सिंग ठकठक गरेर बजिरहेका थिए । मानिस जुधेका भए रमितेको भिड लाग्दथ्यो । तर वैंशले मात्तीएका दुई भेडा जुधेको घटनालाई अरु भेडाले त्यत्ति महत्व दिएका थिएनन् ।’ सवैभन्दा विवेक हिन मान्छेलाई उपमा दिन प¥यो भने भेडो भनिन्छ तर भेडाको संसार मान्छेको भन्दा कति माथि । लेखमा यस्तै भन्न खोजीएको छ र निचोडमा भनिएको छ ‘लड्ने भेडाहरुले पनि लड्दा अरुलाई दुख्ख दिएका थिएनन् । लडाइबाट टाढा बस्न खोज्नेले बढी भुक्तमान खप्नु पर्ने मान्छेको जस्तो थिएन त्यो लडाई ।’ यो निचोड मलाई साह्रै नै घत लाग्दो लाग्यो ।
 अर्को घत लाग्दो कुरो पेज नं. १०८ मा छ । लेखको शिर्षक छ ‘लुतो र कम्युनिष्ट’ । पञ्चायत कालमा पञ्च र बहुदलकालमा काँग्रेस भइ सकेका व्यक्ति हुन् जगत भन्ने गाउँका होटल मालिक बलबहादुर कार्की । मनमोहन अधिकारीको नेतृत्वमा एमालेको अल्पमतको सरकार बनेपछि उनै बलबहादुर फेरि एमाले भएछन् । किन एमाले भएको त भन्ने लेखको सोधाइमा बलबहादुरको उत्तर आउँछ ‘म कम्युनिष्ट भए । किन भने यो कम्युनिष्ट भन्ने चीज लुतो जस्तो रहेछ । जति कन्यायो त्यति सन्चो । एउटाबाट अर्कोमा चाडै सरिहाल्ने ।’ नेपालमा कम्युनिष्ट निकै फैलिए । संविधानसभामा समेत कम्युनिष्टको राम्रै जमघट थियो । कम्युनिष्टका कुरा पनि राम्रै हुन्छन् । तर काम के गर्छन् जगजाहेर छ । विश्वका मजदुर एक हौं भन्नेहरुको नेपालमा अनेक पार्टी छन् । अनि जो नजिकको मित्र शक्ति हो भन्छन् उसैको सत्तो सराप गर्छन् सिध्याउन पनि उसैलाई कसिन्छन् । सर्वहारा र गरिवको हितको कुरा गर्छन् तर उनीहरुका् जीवनशैली कुनै महाराजाकोभन्दा फरक भएन ।
दुरदराजको गाउँको एक व्यक्तिले कम्युनिष्टलाई ‘लुतो’सँग तुलना गरेर साच्चे सही बिम्ब दिए । जुन बिम्ब कुनै राजनीतिज्ञले निकालेको थिएन । कुनै भाषविद्ले मेसो पाएको थिएन । कुरा राम्रा राम्रा गर्दै फैलदै गएका कम्युनिष्टले काम भने त्यस अनुरुपको गरेनन् । कन्याउँदा आनन्द आउने र पछाडी पोल्ने लुतोभन्दा के फरक भए त उनीहरु भन्ने कुरा बलबहादुरको मुखबाट निस्केको छ । जुन मलाई पनि निकै घत लाग्दो लाग्यो ।
 अर्को प्रशंग पेज नं. १५८ मा छ ।  त्यो घत लाग्दो मात्रै होइन विचरणीय विवरण हो । नीति निर्माताले विचार गर्नु पर्ने विषय हो । नीति निर्मातालाई दबाब दिन सक्ने पक्षले ख्याल राख्नु पर्ने कुरा हो । ‘घरभरी लुगा विरेत नाङ्गै’ शिर्षकको लेखमा हाम्रा अमुल्य वन जंगल कसरी कौडीको मोलमा बिक्री गर्न नासिदै गरेका छन् भन्ने कथा छ । ल्यो, स्यो, स्याला र सामा गाउँमा बन फाँडेर तिब्बत काठ लैजाने र तिब्बतबाट अन्न साटेर ल्याउने चलनले हाम्रो सम्पदा सखाप हुँन लाग्दैछ । यो विषयमा वृत्तचित्र नै बनाएर लेखले जापानसम्म प्रदर्शन गरेको कुरा पुस्तकको त्यो लेखमा पढ्न पाइन्छ ।
ती गाउँमा वन जंगल जडिबुटी, फूल र हिमालको चमात्कारी दृश्य छ ।  प्रकृतिले यसरी सिंगारेका गाउँमा धमाधम जंगल फाँडेको दृश्य देखेपछि जापानमा जापानीहरुले लेखकलाई सोधेछन् ‘उनीहरुले यस्तो राम्रो जंगल किन मासेको ?’ लेखकको उत्तर थियो ‘गरिबिको कारणले ।’ तर जापानीहरुले पत्याएनन् र फेरि सोधे छन् ‘प्रकृतीले यति धेरै कुरा दिएको यस्तो धनी ठाउँमा पनि गरिवीले पाइला हाल्न सक्छ र ?’ अर्थात हामीलाई प्रकृतीले साह्रै धनी बनायो तर हामी त्यसको सदुपयोग गर्न नसकेर अथवा नजानेर आफैलाई गरिव ठानेर बसेका छौं । पुरै कथा घत लाग्दो छ त्यसमाथि जापानीहरुको जिज्ञासाले हामी गरिव हुनुको रहस्य उद्घाटन गरेको छ ।
यस्तो किन भयो ? सत्ताको लागि लड्ने र त्यो लडाइका सरोकार नराख्ने सवैलाई सताउने दलको परिपाटी, अनि चाहिदोभन्दा नचाहिदो कुरामा वास्ता दिने हामी सर्वसाधरण र कुरा राम्रो गरे पनि काम घातक गर्ने नेता यस्ता दुई चारवटा कुराले नै हामीलाई समस्यामा पारेको हुन सक्छ भन्ने लागेर मलाई पुस्तकका यी तीन प्रशंग निकै घत लाग्दो लागेको हो । भनिन्छ लक्ष्यमा भन्दा यात्रामा भेटिनेहरुको सम्झना बढी हुन्छ । वरिष्ठ पत्रकार मैनालीले यात्रामा भेटिएका पात्र र दृश्यहरुलाई राम्रोसँग टिपेर पुस्तकमा लिपिवद्ध गर्दा पाठकका लागि निकै उपयोगी सामग्री तयार भएका छन् ।